Lex van Almelo

"Is het gezag en vertrouwen terug?" vroeg dagvoorzitter Rens de Jong na het eerste fluitsignaal aan NBA-voorzitter Pieter Jongstra. “Ik denk dat wij op de goede weg zijn, maar op een goeie weg heb je soms ook een bumpy road.”

Voor hobbels zorgt bijvoorbeeld de kritiek op de samenstelling van de commissie die de 53 vertrouwenherstellende maatregelen moet gaan monitoren. Omdat de voorzitter als toezichthouder betrokken is bij wanbeleid en een ander lid optreedt in tuchtrechtszaken tegen accountants staat de onafhankelijkheid van de commissie ter discussie. Jongstra: “De samenstelling is heel zorgvuldig tot stand gekomen en de leden kunnen zich zonder last of ruggenspraak uitspreken.” ’s Middags zei commissielid en doelwit Marcel Pheijffer: “De big four hebben eerst ja gezegd tegen de commissie en moeten gewoon meedoen." Die opmerking oogstte massaal applaus.

De Jong besprak met Jongstra nog een andere hobbel op de goede weg: Deloitte dat voor zichzelf aan de roulatieplicht meende te moeten ontsnappen. Jongstra: “Dat was misschien niet zo'n gelukkige beweging. Maar elk nadeel heeft zijn voordeel: binnen een week hebben we geregeld dat er een roulatieplicht is voor grote kantoren.”

De voorzitter hoopte dat iedereen geïnspireerd naar huis toe ging. En die wens leek aan het einde van de – door 1.500 accountants bezochte! – dag uitgekomen. De deelnemers die online feedback gaven – voor eenvijfde accountancystudenten – vonden de dag “prima”, “geslaagd”, “inspirerend” en “pervers”.

Perverse prikkels

Het “pervers” was een speelse verwijzing naar Joris Luyendijk, auteur van de bestseller over het Londense bankwezen, Dit kan niet waar zijn. Volgens hem zit het financiële systeem vol “perverse prikkels”, die je niet kwijtraakt door cowboys eruit te gooien of de cultuur te veranderen. “The Wolf of Wallstreet geeft een totaal vertekend beeld. Het gaat niet om coke-snuivende psychopaten die je kunt wegsturen. Het zijn fatsoenlijke mensen, zoals ik. Je hebt geen slechte mensen nodig om een systeem te runnen met slechte prikkels.”

Het systeem moet structureel veranderen. Zo lang bankiers kunnen gokken met andermans geld zonder zelf verliezen te hoeven nemen, blijft alles hetzelfde. Luyendijk vroeg werknemers in de bankenwereld met welk dier zij zichzelf vergeleken. De mannen die het grote geld verdienen – the rainmakers, the big swinging dicks, the masters of the universe – vergelijken zichzelf met leeuwen en haaien. De toezichthouders, risk managers en accountants zien zichzelf meer als een bij, een spreeuw, een hond die geschopt mag worden. “En die moeten de leeuwen en haaien onder controle houden.”

Nederland mag dan voorop lopen door het verbod om als accountant te controleren bij een oob-adviesklant. Maar de accountant loopt wel voorop in een sector die in het DNA niet klopt. Na de schandalen is geen topman opgestapt. “Niemand zit in de schuldsanering. Ze hebben gewoon geen catharsis gehad.”

Realiteitszin

Nou, bij KPMG is er wel een catharsis geweest, zei oud-bestuursvoorzitter Jan Hommen. Volgens Hommen deugden de cultuur en the tone at the top niet. Accountants hebben “in openheid moeten praten over positieve en negatieve emoties”. Overigens is het louteringsprogramma bij KPMG “nog niet klaar”.

Hommen was misschien wel de enige in de zaal die Luyendijks boek niet had gelezen en zich ook hardop afvroeg of dat moest. Hij was in de financiële centra van New York, Londen en Amsterdam geweest en had gezien dat er grote verschillen waren. In Nederland is het volgens hem toch echt anders. 99 procent van de mensen in de financiële wereld of aan de top van bedrijven zijn volgens Hommen integere mensen. Luyendijk: “Dat is opmerkelijk. De enigen die zeggen ‘dit gaat niet over ons’ zijn de Nederlandse banken... Of ze lezen het boek niet eens.”

Te streng

VNO-NCW-voorzitter Hans de Boer zei aan het slot van de dag dat Nederland ten onrechte vooroploopt met die strenge regels over controleren en adviseren bij oob’s. Hij vindt dat de beroepsgroep meer zijn stem moet verheffen. Ook tegen de clawbacks van bonussen, die “internationaal gezien beroerd” zijn.

De Boer ziet graag dat de accountant in zijn adviseursrol kleine en middelgrote ondernemingen helpt aan alternatieve financiering. Want banken financieren tegenwoordig hooguit de helft van wat de ondernemer nodig heeft. In die rol moet de accountant jonge ondernemers vooral realiteitszin bijbrengen, aandringen op een goede boekhouding en benchmarken, zeiden durfinvesteerder Herman Hintzen en Tango-, Route Mobiel- en PICNIC-oprichter Michiel Muller. Roger Dassen sloot zich daarbij aan: “Een startende ondernemer gelooft zo in zijn eigen verhaal dat hij de bedreigingen niet ziet.”

Overigens kan de accountant zelf soms ook wel wat meer realiteitszin gebruiken. De Boer: “Het verlies van vertrouwen begon met de vraag wat accountants nu eigenlijk doen voor die hoge tarieven. Ik voel aan dat er een nieuwe lichting komt die meer doet dan alleen uurtjes schrijven. Die kant moeten wij op.”

Innovatie

Welke kant de accountant op moet, komt op elke editie van de Accountantsdag ter sprake. Eén van de themasessies die ’s middag werden gehouden, ging dan ook over groei, innovatie en de noodzaak van vernieuwing. Over die noodzaak gaf ethicus Lambèr Royakkers van de TU Eindhoven en de Nederlandse Defensie Academie in Breda een dubbel signaal af. “Het werk van de accountant wordt opgedeeld in deeltaken, geoutsourcet, geautomatiseerd... Over tien, twintig jaar bestaat de accountant niet meer.”

Deloitte-topman Roger Dassen: “We kunnen ons nu wel concentreren op de kwaliteit van het samenstellen of het controleren van de jaarrekening, maar wat als dat werk over tien jaar niet meer bestaat? Zijn we dan op dit moment niet een perfecte dinosaurus aan het bouwen?”

AFM-accountant Barbara Majoor ziet de toekomst niet somber in. Volgens haar zal de accountant “altijd een rol houden als het gaat om het toevoegen van zekerheid.” VEB-directeur Paul Koster: “We mogen van de accountant verwachten dat hij veel tijdiger onregelmatigheden aan het licht zal brengen en zo bewijst hij ook aan het maatschappelijk verkeer zijn waarde.”

IAASB-lid Arnold Schilder: “De accountant kruipt nu al uit zijn schulp, hij vertelt meer, hij legt uit, hij geeft oordelen. Die functie moet hij uitbreiden.”

Voorzitter Peter Bakker van de World Business Council for Sustainable Development ziet graag dat de accountant meer rapporteert over duurzaamheid, maar verwacht niet al te veel van de accountant: “Accountants won't save the world.”

Eed

Uit de ochtendpeiling bleek dat een meerderheid van de (ingelogde) deelnemers (56%) vindt dat de beroepsgroep moet inzetten op normbesef en herstel van vertrouwen. Maar hoe doe je dat? De twee deelsessies over Ethiek, de terugkeer van het geweten boden verdieping, maar weinig concrete handvatten. Volgens ethicus Royakkers zijn een gedragscode of eed op zichzelf zinloos. Zij kunnen echter zinvol worden door trainingen en gesprekken met collega’s over dilemma’s.

Volgens EUR-hoogleraar economie en ethiek Irene van Staveren, die in het sustainable finance web streeft naar een “duurzaam bankensysteem”,  zouden zulke gesprekken een deel van de overdosis regels voor bankiers overbodig kunnen maken. “Vooral de micro-regelgeving kan wel wat minder. Maar dat moet wel in combinatie met elkaar feedback geven, het bespreken van dilemma’s en dergelijke. Zonder meer de regels loslaten is geen goed idee.”

Licht aan

President Arno Visser van de Algemene Rekenkamer verwoordde zijn taak zo: “Wij doen het licht aan op een leuk feestje met onze rapporten.” Die rol heeft de accountant ook als hij stuit op fraudesignalen. Eén van de 53 vertrouwensmaatregelen is dat de accountant actiever speurt naar fraude. Tijdens een van de themasessies over fraude zei een accountant in de zaal dat zij het soms maar laat zitten, omdat de fraude niet materieel is.  Bovendien: “Als je op fraudesignalen in wilt gaan, is dat extra werk.”

 

“Materialiteit mag nooit een schaamlap zijn om fraude achter te verstoppen,” doceerde Marcel Pheijffer. Maar hij erkende dat het budget soms een probleem is.

Curator Rutger Jan Schimmelpenninck vindt dat accountants op elk signaal moeten wijzen. “Omdat je niet weet hoe vaak het voorkomt en je de directie een dienst kunt bewijzen als er veel achter zit.” Overigens is fraude sinds 1 januari 2015 sneller materieel, omdat bedrijven een maximale boete kunnen krijgen die tien procent bedraagt van de jaaromzet.

Forensisch accountant Peter Schimmel (Grant Thornton): “De accountant zal nooit succesvol worden als vinder van fraude. Wel als iemand die het erover kan hebben.”

Pieter Couwenbergh van Het Financieele Dagblad vroeg zich in een gesproken column af waarom journalisten vaker fraude ontdekken dan accountants, terwijl zij minder middelen en opleiding hebben. “De journalist laat zich leiden door het principe, niet door het materialiteitsbeginsel.” Volgens Couwenbergh heeft de accountant het vak “laten uitkleden” door efficiency en technologie. Met als gevolg dat accountants nu achter een computerscherm lijsten afvinken en alleen hun kamertje uit komen voor koffie of een plas. “Fraude ruik je, maar systemen ruiken niet. Hoe kun je iets op het spoor zijn, als je geen contact met de organisatie hebt? Uw taak is het om als poortwachter het maatschappelijk vertrouwen te beantwoorden.”

Transparantie met mate

Is transparantie goed om het vertrouwen terug te winnen? Negen van de tien accountants dachten van wel. Door de plenaire voordracht van hoogleraar cognitiewetenschappen Victor Lamme (auteur van De vrije wil bestaat niet) sloeg de twijfel echter toe. Lamme vindt transparantie dodelijk voor vertrouwen. Dat zit zo. Mensen zijn niet rationeel. “Het brein besluit, maar daar komen we pas later achter. De gedachtenmachine geeft commentaar achteraf. We staan erbij en kijken ernaar.”

Vertrouwen is een van de belangrijkste prikkels in menselijk gedrag en dankzij de evolutie zit het vertrouwen in de ander erin gebakken. “Vertrouwen wordt vooral beïnvloed door negatieve informatie. Je kunt het eigenlijk alleen verpesten.”

Daarom leidt echte transparantie er volgens Lamme onverminderd toe dat mensen je minder gaan vertrouwen. Je moet daarom niet vertellen dat je aan het praten bent over herstelmaatregelen, maar dat laten zien. “Als transparantie ticking the box wordt, is het ook een soort perverse prikkel aan het worden."