Jan Willem Taams

De NBA riep in haar ledenvergadering van juni 2019 de leden op trotser op hun beroep te zijn en meer positivisme uit te stralen. Mede daartoe werd een campagne aangekondigd die dit ondersteunt. De leden van de NBA werden op hun wenken bediend. In de eerste plaats was er een rapport van de AFM dat positiever was over de big four dan in het verleden. Vervolgens bleek dat het College van Beroep voor het Bedrijfsleven oordeelde dat de AFM niet heeft bewezen dat EY en PwC hun zorgplicht hebben verzaakt. Op de NBA-website verscheen daarna het bericht: 'Rol accountant hoog aangeslagen door AEX/AMX audit committees.' Deelnemers aan een NBA-onderzoek gaven de accountant gemiddeld een ruime acht.

Een positief bericht was ook dat Agnes Koops, voorzitter accountantspraktijk van PwC, werd genomineerd als topvrouw van het jaar en daarmee een nieuw boegbeeld voor de sector is geworden. En als klap op de vuurpijl verscheen het nieuws dat accountants net iets gelukkiger zijn dan het Nederlandse gemiddelde. 'Nederland rekent op zijn accountants', luidt de slogan van de campagne van de NBA. Is dat zo? Werpen de door de beroepsgroep genomen maatregelen hun vruchten af?

Ademhalen

De tussenrapportage van de CTA, die op 1 oktober 2019 verscheen, vormt een eerste graadmeter. De voorlopige bevindingen werden met wat angst en beven tegemoet gezien door de sector. Opgelucht werd adem gehaald bij het lezen van het rapport. Het is interessant te volgen hoe men deze weken inhoudelijk reageert op dit voorlopige rapport. Vermoedelijk vindt de sector het een goed idee om versnipperd toezicht te bundelen en te uniformeren. Het is immers lastig uit te leggen aan politiek en samenleving dat de accountancy deels haar eigen vlees keurt. Ook het geven van beter inzicht in data rondom kwaliteit zal positief worden benadrukt. De sector zal eveneens tevreden zijn dat voor de eerder door de MCA benoemde wicked problems, zoals verdien-, business-, partner- en intern verrekenmodel, geen structuuraanpassingen door de CTA worden aangedragen. De CTA schrijft verder dat er meer transparantie in de sector nodig is. Daar zal niemand op tegen zijn.

Bieden deze adviezen de oplossing voor herstel van vertrouwen in de sector? Op deze vraag mogen betrokken accountants en de CTA reflecteren, voordat het rapport definitief wordt gemaakt. Voor (controlerend) accountants is er na de definitieve rapportage aan de minister van Financiën werk aan de winkel. Wat te denken bijvoorbeeld van de culturele imperfectie in het vak met betrekking tot diversiteit?

Cultuur

De accountancy zou bij uitstek in staat moeten zijn om de cultuur te veranderen, doordat jaarlijks veel nieuwe en jonge mensen instromen. Zij komen, volgens de CTA, echter terecht in een 'conservatieve blanke mannen'-cultuur, die zonder druk van buiten nauwelijks bereid is om te veranderen. Het gemis aan diversiteit in de accountancy is overigens niet aanwezig bij het begin van het loopbaantraject.

'De accountancy zou bij uitstek in staat moeten zijn om de cultuur te veranderen, doordat jaarlijks veel nieuwe en jonge mensen instromen.'

De instroom van mannen en vrouwen die beginnen in de accountancy is gelijk verdeeld. Ook bij afstuderen als accountant is een gelijke verdeling te zien. In de periode daarna haken vrouwen af. Slechts twintig procent van de vrouwen blijft na afstuderen actief in de accountancy. Dan is het ook begrijpelijk dat er in absolute en relatieve zin weinig vrouwelijke partners in de accountancy zijn. Verschillende pogingen om die trend te keren zijn mislukt. Naar verwachting is houding en gedrag hierin een dominante factor. Terugkeren in het beroep na een zwangerschap is bijvoorbeeld lastig. Weinig begrip voor de nieuwe situatie en nauwelijks pogingen om een terugkeer op een goede manier te begeleiden zijn hier debet aan. Door het up- or out-systeem zijn de meeste collega’s vooral met hun eigen ladder bezig en houden zij minder het organisatiebelang in het oog.

Diversiteit is echter veel meer dan een goede afspiegeling van de man-vrouw verhouding. Het is om die reden goed dat de focus ook op inclusie is gericht. De valkuil hierbij kan zijn dat alleen wordt gekeken naar een afspiegeling van de migratieachtergrond van mensen die in de organisatie actief zijn. Inclusie betekent echter ook mensen uitnodigen die anders denken en handelen en die er niet alleen anders uitzien.

'Verandering van houding en gedrag, waarin ook plaats is voor non-conformisten, is essentieel voor de doorontwikkeling van de accountancy.'

Tegendenkers en dwarsdenkers aannemen is een uitdaging. Het is prettig om bevestigd te worden in ideeën. Maar op langere termijn kan dat voor de organisatie leiden tot onverwachte obstakels. Een verandering van houding en gedrag op dit gebied, waarin ook plaats is voor non-conformisten, is essentieel voor de doorontwikkeling van de accountancy. Organisaties die dat willen en doen hebben een grotere kans op succes. Organisaties die dat niet doen ondervinden weerstand en meer druk van belanghebbenden.

Stress

Dat uitoefenen van druk leidt tot stress bij accountants en is aanvullend op de 'normale' werkdruk, waarover in mei 2018 een gezamenlijk onderzoeksrapport is verschenen van Nyenrode Business Universiteit en NBA Young Profs. Recent bracht accountant.nl het nieuws dat jonge Britse accountants gebruik kunnen maken van een app waarmee zij anoniem in contact worden gebracht met psychotherapeuten en met elkaar. Uit onderzoek is gebleken dat 98 procent van de Britse accountants last heeft van stress. Bijna de helft van de accountants ervaart veel te hoge werkdruk, veel accountants verliezen het contact met vrienden en hebben geen tijd meer voor hobby's.

Het overgrote deel van de accountants die stress ervaren is onder de 45 jaar. Niet zo verwonderlijk, als uit een andere studie van de Arkansas University, die voor dit onderzoek dertien jaar lang data verzamelde bij 385 verschillende accountantskantoren, blijkt dat Amerikaanse auditors die wijzen op materiële zwaktes van hun klant worden gezien als 'minder aantrekkelijk' door huidige en potentiële cliënten. Uit die studie blijkt dat controlerende accountants hun reputatie kunnen beschadigen wanneer zij wet- en regelgeving goed toepassen en relevante informatie produceren voor de gebruikers van de jaarrekening, door te wijzen op materiële zwaktes.

In Nederland zal dit naar verwachting niet veel anders zijn; geen stimulans voor accountants om bevindingen bespreekbaar te maken. Deze constatering brengt druk met zich mee voor mensen die werken in de accountancy. Organisaties zeggen dat ethiek belangrijk is en tegelijkertijd toont dit onderzoek aan dat regelmatig anders wordt gehandeld door organisaties en de mensen die daarin werken. Accountants moeten hierin een voorbeeldfunctie vervullen, in hun eigen organisatie en naar hun cliënten, gericht op het publiek belang. Dit vraagt een professioneel-kritische houding met de daarbij behorende rechte rug. Juist op langere termijn is dit de weg om te blijven belopen en zo bij te dragen aan een geïnternaliseerde integere cultuur in organisaties en daarmee in de samenleving.

Geloofwaardigheid

Het is goed dat de afgelopen zomer de accountancysector beter in het nieuws heeft gestaan. Successen zijn belangrijk om te vieren. Eén zwaluw maakt echter geen zomer. Trots op het beroep en positivisme vragen meer. Een kritische houding blijft gewenst. Het CTA-rapport geeft in de reactieperiode en daarna stof tot nadenken. De accountancy als sector dient blijvend onder druk te worden gezet, want veranderen komt niet vanuit de sector zelf, aldus de CTA. Verder moet druk en stress binnen organisaties juist worden verminderd. Ethiek, openheid en reflectie verdienen daarbij een hogere plaats op de agenda.

'Het CTA-rapport geeft in de reactieperiode en daarna stof tot nadenken.'

Ook moet er meer werk gemaakt worden van diversiteit en inclusie. Bij deze thema's spelen houding en gedrag een dominante rol. Grote accountantskantoren kunnen bij de concretisering van deze thema's baat hebben bij de aanstelling van een behavioral risk manager in de organisatie.

Voorts dient de accountantssector een onafhankelijke ombudsman te benoemen, die volledig is gericht op de accountancy en waar mensen met hun echte verhaal in alle openheid terecht kunnen. Tot slot lijkt het de moeite waard een nieuwe rubriek op te nemen in het magazine Accountant, waarin accountants reflecteren en zich kwetsbaar durven op te stellen. Dit zijn een paar voorbeelden, in aanvulling op de CTA-adviezen, hoe op een verstandige manier met imperfecties in het vak kan worden omgegaan.

Bij het herstel van vertrouwen in de sector zal geloofwaardigheid van de leiders de belangrijkste rol spelen. Dat vraagt een kritische houding van accountants in relatie tot dit begrip. Een uitdagend proces, want dan gaat het over inspectie van eigen drijfveren, intenties, motivatie en het nemen van verantwoordelijkheid. Pas als dit proces is afgerond kan met een aansprekend verhaal, dat ook de samenleving raakt, de bühne op worden gegaan. Door deze uitdaging op te pakken zullen onderweg ook oplossingen worden gevonden voor de eerder geconstateerde wicked problems en verdwijnen de vastgestelde imperfecties uit het vak. Dit leidt tot een trotse en open sector, die toekomstgericht is en keer op keer laat zien dat het ook anders kan. Daar rekent Nederland op.