Henk Vlaming

Een van de eerste onderzoeken waar Hans Vonk als forensisch accountant mee te maken kreeg, was de ondergang in 1994 van Text Lite. Dat was een beursgenoteerd technologiebedrijf dat groot werd met de zaktelex, een soort sms-toestel en een voorloper van de mobiele telefoon. "Een vooruitstrevend bedrijf dat een beursgang had gemaakt na een heel mooi resultaat, dat echter op toeval berustte. Het product bleek gebakken lucht, maar het bedrijf had toen al veel geld uit de markt gehaald."

Het is een van de vele zaken waarover Vonk zich boog als forensisch accountant bij KPMG. Afgelopen voorjaar werd hij benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. Zijn voordracht voor de ridderorde werd ondersteund door forensische onderzoekers van onder andere Deloitte, EY, Grant Thornton en KPMG Nederland en Zwitserland. 

Niet alleen vanwege zijn inzet bij tal van spraakmakende onderzoeken, zoals die naar de bouwfraude van 2001 en de vastgoedfraude van 2007. Bovenal geldt hij als een van de grondleggers van de forensische accountancy in Nederland, die jonge collega's de kneepjes van het vak leert. "Het vaktechnisch geweten, ons financiële brein, inspirator, collectief geheugen en daarmee de pater familias van de hele beroepsgroep van forensische accountants", zo roemt Bart van Loon hem, partner bij KPMG en aandrager van de nominatie voor de koninklijke onderscheiding.

'De pater familias van de hele beroepsgroep van forensische accountants.'

En dat voor een jongen die niets wist van boekhouden, toen hij in 1974 begon als assistent-accountant bij KPMG. Hij kende niet eens het verschil tussen debet en credit, maar wel ontdekte hij in zijn eerste maanden een geval van fraude. "Het ging om een commissionair in effecten die verliezen op de klantrekening zette en positieve resultaten op zijn eigen rekening", herinnert hij zich. "Juist omdat ik niet kon boekhouden, lette ik op alles wat er gebeurde. Ik kan informatie snel opnemen en analyseren."

Vier keer per week Chinees

Een paar jaar na afronding van zijn RA-opleiding kreeg hij de vraag om mee te werken aan een forensisch onderzoek. "Het was een nieuw vakgebied in die dagen", zegt Vonk. "Als dertiger vond ik het werk leuk. Het ging om grote onderzoeken met jongensboekachtige spanning, waarbij je vier keer in de week Chinees at door het vele overwerk. Zodra zich een klus aandiende gingen we op pad. We hadden nog net geen blauwe zwaailichten op de auto. De exacte formulering en de formele aanvaarding van de opdracht kwamen later wel, dat kon nog in die tijd."

Maar als eminence grise in het vak rekent Vonk nu af met het glossy imago van fraudejagers. Een fraude-audit verloopt via strikte regels die gelden voor bewijsvoering in rechtszaken. Een waardeoordeel blijft achterwege; alle aandacht gaat uit naar de feiten, die met geduld, inzicht en kennis worden gereconstrueerd. "Terwijl de opdrachtgever er bovenop zit, betrokkenen niet altijd willen meewerken, allerlei zaken erbij worden gehaald die er niet toe doen en we een enorm overschot aan informatie moeten voorkomen."

'Fraude is veelal ingegeven door hebzucht, in combinatie van het gemak waarmee de overtreding uitvoerbaar is.'

Dan is er nog de druk op de forensisch accountant persoonlijk. "Een directeur die betrokken was bij omvangrijke declaratiefraude, gaf mij de schuld van het verlies van zijn baan", vertelt Vonk. "Dat kwam natuurlijk niet door ons onderzoek, maar door zijn eigen handelen. Fraude is veelal ingegeven door hebzucht, in combinatie van het gemak waarmee de overtreding uitvoerbaar is. Altijd gaat het om bewuste handelingen, vaak door mensen op hoge posities die de bevoegdheden en de mogelijkheden hebben."

Vonk ziet de belangstelling voor het vak toenemen naarmate fraude hoger op de bestuurlijke agenda prijkt. Sinds vorig jaar zijn accountants verplicht om aan te geven hoe ze omgaan met frauderisico's bij beursfondsen. "Richtlijn 240 verplicht accountants om aanvullend onderzoek te doen als ze informatie niet vertrouwen. Dat onderzoek kan heel goed met de inzet van forensische accountants worden uitgevoerd."

Meer dan fraude alleen

Maar forensische accountancy is breder dan fraudeonderzoek alleen, voegt hij eraan toe. "Het onderzoek kan ook bedoeld zijn om geruchten te ontzenuwen of om historische gebeurtenissen te reconstrueren." Als voorbeeld wijst hij naar het onderzoek eind jaren negentig van de Commissie Kordes, naar de liro-administratie van Lippman-Rosenthal & Co, de bank in Amsterdam die een gedetailleerd overzicht bood op geroofde Nederlandse tegoeden in de Tweede Wereldoorlog. Als forensisch accountant werkte Vonk mee aan het onderzoek. "Het bracht de hele structuur van de Duitse roof in kaart, tot leningen van een gulden", zegt hij. "Ook dat is forensische accountancy."

Een uitdagend vak vindt Vonk, maar niet voor elke accountant. Wil je als RA forensisch onderzoeker worden, dan moet je er gevoel voor hebben, weet Vonk. "Bij Forensic gaan we ervan uit dat dertig procent van de RA's het analytisch inzicht en de communicatieve vaardigheden van nature in zich heeft. Twintig procent kan het leren, de overige vijftig procent kan er beter niet aan beginnen."

Lekker vrij onderzoeken is er niet bij. Beroepsregels voor de accountancy zijn onverkort van kracht voor de professie. "In 1998 was er een eerste tuchtzaak tegen een forensisch accountant wegens het niet juist toepassen van hoor en wederhoor", vervolgt Vonk. "Zelf heb ik ooit een waarschuwing gehad na een tuchtprocedure, omdat ik een telefonisch gemaakte afspraak niet schriftelijk had bevestigd. Er is geen regel die dit voorschrijft, maar het College van Beroep oordeelde dat die schriftelijke bevestiging wel had gemoeten, in het kader van de te betrachten zorgvuldigheid."

Een zorgvuldige toepassing van de beroepsethiek is een groot goed, benadrukt Vonk. Maar die leidt soms ook tot dilemma's. "Vooral bij internationaal onderzoek begrijpen buitenlandse collega's onze regels niet altijd."

Toegevoegde waarde

Op de achtergrond speelt de vraag welke toegevoegde waarde de forensische accountancy heeft. Feitenonderzoek hoeft niet per se van de accountant te komen. Ook andere professionals zoals criminologen en juristen houden zich ermee bezig. Daarnaast rukt ook in de forensische accountancy de technologie op, om de groeiende bergen aan data te onderzoeken.

'Zeker bij het persoonsgerichte onderzoek is hoor en wederhoor belangrijk, mensen hebben er recht op.'

Toch vindt Vonk dat de inzet van een forensisch accountant meerwaarde heeft. "Zowel opdrachtgevers als betrokkenen hebben baat bij een deskundig en objectief uitgevoerd onderzoek. Het interview blijft mensenwerk. Zeker bij het persoonsgerichte onderzoek is hoor en wederhoor belangrijk, mensen hebben er recht op. De feiten veranderen er niet door, maar het is wel belangrijk om alle omstandigheden te wegen."

Ondanks de volwassenheid van het vak ziet Vonk verbeterpunten. "Je werkt als accountant, alle feiten moeten kloppen, toch geef je niet de assurance van de accountant. Ik heb een rechtszaak meegemaakt waarin een advocaat betoogde dat ons onderzoek geen controleopdracht betrof en dat wij daardoor geen zekerheid konden geven over onze bevindingen. Leg dat maar eens uit aan iemand van buiten de accountancy."

Vroeger stond er in richtlijn 4400 een formulering over zekerheid die je niet kon geven, anders dan waar ter zake over werd gerapporteerd, aldus Vonk. "Zo'n soort formulering zouden we goed kunnen gebruiken om een mate van zekerheid te geven, zonder die te kwalificeren als assurance."