Het lijkt er op dat de sociaal-economische taal die we gebruiken in onze controles, om bedrijfssystemen en hun problemen te beschrijven, niet meer adequaat is, meent Jeffrey Bekkerin.

Discussie Column 07 april 2020

Sommige dingen zijn niet in woorden te vatten

Jeffrey Bekkerin

Woorden - of deze nu uitgesproken zijn, geschreven op papier of alleen door je gedachten gaan - kunnen een magische uitwerking hebben op mensen. Het is gemakkelijk je te verliezen in de betekenis van het woord door er onbewust een verkeerd label op te plakken. Hierdoor weet je immers niet goed wat het echt betekent, omdat de diepere betekenis ontbreekt. Neem nou de woorden waar we het label 'menselijke waarden', 'kwaliteit' of 'vertrouwen' op plakken.

Het laatste woord is ook van toepassing op de COVID-19 crisis, waarbij onze leiders zeggen: "Heb vertrouwen dat alles goed gaat komen". Daarnaast keren deze drie labels veelvuldig terug in het werk van de accountant. Hier zal ik alleen het label 'waarden' bespreken, maar als je dat woord vervangt door 'kwaliteit' of 'vertrouwen', komt het de facto op hetzelfde neer.

Menselijke waarden zijn belangrijk voor het interne beheersingssysteem van organisaties, wat weer belangrijk is voor de accountantscontrole. Zo geeft het COSO-raamwerk waarden een prominente rol als het gaat om de controle-omgeving. Ze zijn belangrijk bij integriteitsvraagstukken, maar ook wanneer we spreken over cultuur. Kijk maar naar de laatste rapporten geschreven over het beroep. Ze staan vol met verwijzingen naar cultuur en gedrag (waarden liggen hieraan ten grondslag).Iedereen vindt het belangrijk. Maar wat is het precies wat we zo graag in woorden willen vangen?

Het gaat om een containerbegrip dat door elkaar heen kan worden gebruikt voor iets dat we zintuigelijk observeren in organisaties, maar niet echt kunnen meten of vastpakken omdat het elke keer weer net iets anders is. Maar het vormt toch min of meer een geheel. Het is alsof je naar de zee kijkt. In de zee is elke golf weer net iets anders, maar samen geven ze betekenis aan wat we verstaan onder 'zee'.

Het feit dat het elke keer weer net iets anders is (of dynamisch), wordt ook bevestigd als je de woorden 'waarden en cultuur' intikt op een zoekmachine op internet. Je komt dan veel verschillende definities tegen. Ze lijken allemaal op elkaar, maar zijn steeds weer een beetje anders: net als de golven in de zee. Ik vind het lastig om een uniforme definitie te vinden over wat waarden en cultuur nu precies zijn. En volgens mij ben ik niet de enige.

Is het wellicht zo dat we een sociaal-economische taal hebben ontwikkeld waarmee we gedragspatronen kunnen beschrijven die van belang zijn voor de performance van bedrijven (lees ‘dynamische systemen’), maar dat een paradigma ontbreekt waarmee we ze kunnen verklaren?

Waarde en cultuur zijn belangrijk, maar als we niet weten wat deze zijn, hoe kunnen we ze dan beoordelen? En als waarden niet zijn te bevatten in woorden, hoe leg je dit dan vast als accountant in je controledossier?  En als het niet in woorden is te bevatten, hoe moet je dan de kwaliteit vaststellen van een controledossier? Volgens mij is deze onduidelijkheid in het definiëren van begrippen zoals ‘kwaliteit’ en ‘waarden’ een belangrijke oorzaak van de huidige kwaliteitsdiscussie.

Het lijkt er dus sterk op dat de huidige sociaal-economische taal die we gebruiken in onze controles, om bedrijfssystemen en hun problemen (denk aan integriteits- en kwaliteitsproblemen) te beschrijven, niet langer adequaat is. Dat is jammer, want we leven in tijden van sterke veranderingen en disruptie, waarin niemand precies weet wat de toekomst zal brengen. Juist in onzekere tijden zijn waarden belangrijk voor structuur, wendbaarheid en om richting te geven aan de toekomst.

Ik moet nu ook denken aan Thomas Kuhn en aan wat Marcel Pheijffer begin dit jaar naar voren bracht in zijn column over een pleidooi voor wetenschap buiten de gebaande paden. Wordt het niet tijd dat we een nieuwe ‘taal’ ontwikkelen, omdat het huidige model niet langer de oplossing geeft? Een nieuw model dat beter aansluit bij de tijd waarin wij leven en bij wat het maatschappelijk verkeer van ons mag verwachten.

Het sociaal-economische model dat we nu gebruiken om waarde, vertrouwen en cultuur te verklaren, is niks meer dan een taal zonder paradigma. Kunnen we daarbij wellicht iets leren van de natuurwetenschappen? We kunnen bijvoorbeeld kijken naar de systeemwetenschap, die wel een paradigma heeft, maar geen sociaal-economische taal.

Hiermee wil ook ik de deur opzetten voor een discussie buiten de gebaande paden, net zoals Marcel Pheijffer dat heeft voorgesteld.