De overheid rolt in allerijl steunmaatregelen uit. Bij accountants breekt het zweet uit, aldus Arjan Brouwer, want wat is de norm? De oplossing zit in luisteren, spreken en zwijgen.

Discussie Column 27 mei 2020

Luisteren, spreken, zwijgen

Werken ratio, getallen, bestaande regels en conventies uit normale tijden ook in crisistijd? Richtlijnen voor de aanvaardbare kosten van een kwalitatief gewonnen levensjaar werden toegepast om te besluiten over de levens van individuele mensen, maar konden gelijk in de prullenbak toen de coronacrisis losbarstte. De verslaggevingsregels voor de verwerking van wijzigingen in leasecontracten voldeden schijnbaar toen dat niet vaak gebeurde, maar zijn aangepast nu in bepaalde landen wel veel wijzigingen van leasecontracten plaatsvinden. De regels voor het verwerken van kredietverliezen zijn bedoeld voor situaties waar klanten hun schuld naar verwachting niet kunnen terugbetalen, maar juist nu vragen allerlei partijen om die regels niet te strikt toe te passen. Ralph ter Hoeven schreef op dit platform eerder al over aanpassingen die worden gemaakt in de verslaggevingsregels in tijden van crisis. Jan Thijs Drupsteen schreef dat het in deze tijd soms misschien nodig is om af te wijken van de controlestandaarden.

Ook de overheid heeft gebaande paden moeten verlaten om in allerijl een aantal steunmaatregelen uit te rollen. Geen gedetailleerde voorwaarden, geen gedetailleerde antimisbruikbepalingen, wel een moreel appel. Bij een aantal accountants breekt het zweet nu al uit. Wat moet je hiermee? Accountants toetsen aan een norm, maar wat is hier nu de norm? En zal de norm waaraan de maatschappij toetst over een jaar nog hetzelfde zijn als nu? In een paar weken tijd lijkt daar immers al een behoorlijke verschuiving in te zijn opgetreden. Wat betekent dit voor de rol van de accountant? Ik ben bang dat ook hier de ratio en bestaande regels niet het antwoord zullen zijn op alle vragen.

Ik denk dat een groot deel van de oplossing zit in drie zaken. Luisteren, spreken en zwijgen.

Luisteren

Al eerder heb ik in een andere context gepleit om de stakeholders nadrukkelijker te laten bepalen wat ze van de accountant verwachten. Als het bijvoorbeeld om de NOW-regeling gaat, is de minister van SZW c.q. de overheid de primaire stakeholder. Iedereen kan iets vinden van de basis voor toekenning van subsidies en het onderzoek van de accountant daarbij, maar het is aan de minister om daarover te besluiten. Hij verleent de subsidie en hij bepaalt wat hij getoetst wil hebben voordat hij deze definitief verleent. En de Tweede Kamer controleert op basis van de spelregels van onze democratie de minister en corrigeert hem als zij het er niet mee eens is. Stel bijvoorbeeld dat de voltallige Tweede Kamer aan de minister vraagt de subsidie ook toe te kennen aan individuele werkmaatschappijen die opereren binnen een concern waar op concernniveau geen sprake is van een omzetdaling, omdat de Kamer vindt dat geen solidariteit binnen een concern verwacht hoeft te worden. Als dat het geval is, dan is dat een gegeven voor de accountant die wordt gevraagd om een accountantsverklaring te verstrekken bij een subsidieverantwoording voor een werkmaatschappij.

Van accountants, en de NBA als vertegenwoordiger van de sector, mag verwacht worden dat zij wijzen op risico's, mogelijkheden om deze risico's te mitigeren en aan te geven hoe accountants daarbij desgewenst een rol kunnen spelen. Het is aan de minister om daar wel of geen gebruik van te maken. Samen met het ministerie kan de sector vervolgens de door accountants uit te voeren werkzaamheden uitwerken in een standaard en/of protocol. Daarbij zijn de wensen van de overheid als subsidieverlener van belang, maar zal de sector uiteraard in ogenschouw moeten nemen of de opdracht passend is en uitgevoerd kan worden.

Is het vervolgens aan de individuele accountant om verder te kijken dan de formele norm en de door de minister gevraagde toets? Mogen accountants hun eigen norm hanteren, hun eigen moreel kompas laten prevaleren? Is het eerlijk naar een onderneming of ondernemer toe als zijn accountant andere normen hanteert dan de normen die door de minister aan de subsidie zelf zijn gesteld en de toets die hij wil (laten) doen alvorens over de subsidieverlening te besluiten? Moeilijke vragen, geen gemakkelijke antwoorden. Als ondernemingen frauderen met de regeling, dan is het antwoord natuurlijk helder. Dan moet de accountant ingrijpen. Dat zal de minister ook vinden. Maar er zijn vele varianten denkbaar waarbij de onderneming formeel recht heeft op de subsidie op basis van de regeling, zich formeel aan de regeling houdt en toch betwijfeld kan worden of gebruik van belastinggeld gepast is. Dan is de vraag wat de rol van de accountant is en kom ik bij het tweede aspect.

Spreken

Hoe kan de accountant richting de stakeholder(s) spreken over de zaken die hij constateert en die hij voor die stakeholder(s) van belang acht? Dat start bij de verantwoording en het oordeel over die verantwoording. Als ondernemingen aan de subsidieverstrekker moeten rapporteren over voor haar relevante zaken en de accountant daar een oordeel over verstrekt, zal de subsidieverstrekker daarmee over veel van de door haar relevant geachte zaken worden geïnformeerd. Accountants, en de NBA, kunnen een rol spelen bij het vormgeven van de verantwoording die dat mogelijk maakt. Vervolgens is de vraag of en hoe de accountant richting de stakeholder(s) kan 'spreken' over andere zaken die hij constateert en die hij van belang acht voor die stakeholder, zonder dat dit vooraf is gedefinieerd. Dit vereist misschien een rapportagemodel zoals we dat nog niet gewend zijn. Een model waarbij de accountant in de verklaring bijvoorbeeld niet alleen aandacht vraagt voor zaken die goed zijn toegelicht in de verantwoording, maar ook voor andere zaken die hij van belang acht. Er zijn meer gebaande paden waar in deze tijd van wordt afgeweken en als dat in het maatschappelijk belang is, dan zou dat op zijn minst overwogen kunnen worden.

Ook met ondernemingen zullen we het gesprek aan moeten gaan. Moeilijke gesprekken soms. Het is onze rol om ondernemingen te wijzen op reputatierisico's als ze gebruikmaken van een regeling die eigenlijk niet voor ze is bedoeld. Het is onze rol om 'strategisch' gedrag aan de kaak te stellen, zelfs als het formeel legaal is.

Zwijgen

En een accountant kan ook heel duidelijk spreken door te zwijgen. Als een accountant zich er vooraf al ongemakkelijk bij voelt om zijn of haar naam te verbinden aan een subsidieverantwoording, dan is het ook mogelijk om de opdracht niet te aanvaarden. Een middel dat regelmatig ter discussie wordt gesteld, maar waarvan de kracht niet onderschat moet worden. Ook kan de accountant in de opdrachtaanvaarding of -bevestiging aangeven in welke situaties hij zich het recht voorbehoudt om de opdracht te beëindigen zonder een accountantsverklaring te verstrekken.

Spreken is zilver, zwijgen soms ook.