Waar past boeken lezen in het geheel der dingen, vraagt Arnout van Kempen zich af. En is het wel echt nodig dat men boeken leest?
Discussie ColumnLezende paarden
Television is actually closer to reality than anything in books. The madness of TV is the madness of human life. (Camille Paglia)
Margreeth Kloppenburg schreef onder de titel Lezen met paarden een commentaar op de waarneming dat accountancystudenten zo weinig lezen. Ik deel haar observatie en zou die willen uitbreiden met een constatering die de Nederlandse volksschrijver Gerard Reve ooit deed: boeken worden alleen gelezen door huisvrouwen. Of dat helemaal klopt weet ik niet, maar ik heb op onwetenschappelijke gronden wel de stellige indruk dat vrouwen aanzienlijk meer lezen dan mannen, en dat mensen in ‘intelligente’ beroepen als accountants, artsen of advocaten relatief weinig lezen, buiten hun vakliteratuur.
Eén van de reacties op het stuk van Margreeth was ongeveer: “en wat nou als lezen je niet ligt?”
Opnieuw verwijs ik hier graag naar Gerard Reve, op afstand één van mijn meest favoriete schrijvers, die graag de bewieroking van de literatuur en het boek aanviel. Nog sterker werd die aanval gevoerd door de feministische academica en cultuur-critica Camille Paglia, die in 1990 haar grootste werk publiceerde: ‘Sexual Personae: Art and Decadence from Nefertiti to Emily Dickinson’. In dit boek werkt zij een visie op de moderne cultuur uit, gebaseerd op de door Nietzsche al gesignaleerde tweestrijd tussen ‘Apollo’ en ‘Dyonisos’ in de westerse cultuur. De tweestrijd tussen het geordende, het logische, het symmetrische versus de chaos, de ongeordendheid en de natuur.
Het is aardig in dat verband te bedenken dat de hang naar het natuurlijke, de verering of zelfs aanbidding van de natuur, of dat nu via satanisme en spiritisme loopt of via een romantische kijk op de natuur als vertegenwoordiging van het goede, of via afwijzing van wetenschap en bijvoorbeeld wetenschappelijke gezondheidszorg loopt, een verschijnsel is dat pas kan ontstaan en bloeien in een cultuur die de natuur al overwonnen heeft. Culturen die dat nog niet bereikt hebben, vereren de natuur wel maar uit angst, met een motief de natuur als het ware tot bedaren te brengen. De chaos is pas aantrekkelijk als zij verdwenen is en veiliggesteld. De romantiek volgt cultuurhistorisch dus logischerwijs op het classisme, waarin de natuur en de chaos juist overwonnen wordt.
De katholieke theologie, die het Europese denken de afgelopen tweeduizend jaar volstrekt gedomineerd heeft (ook al is dat de laatste eeuw wat minder zichtbaar), kent hierin een interessante synthese. Enerzijds beroept deze theologie zich op de natuurwet, waarmee het Dionysische element aanwezig lijkt. Maar anderzijds is de katholieke moraaltheologie volledig gebaseerd op de gedachte van ordening, het Apolliaanse principe dus. Geordendheid is goed, ongeordendheid is slecht. De adder onder het gras van de Boom van Goed en Kwaad is dan ook dat de natuurwet in dit denken niet verwijst naar de waarneembare natuur, maar naar de veronderstelling dat de natuur in haar schepping geordend is en de chaos het kwaad zelve is.
Waar past dat boeken lezen nu in het geheel der dingen? En is het wel echt nodig dat men boeken leest? Ik zou denken dat we in onze maatschappij op een breuklijn zijn beland en al een eeuw ronddansen. De natuur is overwonnen. Als met een COVID-virus daar een rimpeling in ontstaat weten we ook van gekkigheid niet wat te doen; zozeer zijn we er al aan gewend dat de natuur geen enkele bedreiging meer voor ons vormt. Integendeel, het Dionysische deel van onze geest danst rond de chaos van de natuur als motten rond een vlam, alvorens brandend neer te storten. Waar Nietzsche heel goed zag dat de strijd met de natuur gevoerd kan worden door de zwakke maar sociale untermenschen en door de sterke maar egoïstische übermensch zijn wij, bij gebrek aan een natuur om te bestrijden, massaal gaan geloven dat we allemaal übermenschen zijn.
Literatuur en film, en zeker ook muziek, volgens Schopenhauer onze enige uitweg uit de onvrijheid van de wereldwil, kunnen ons weliswaar niet veel meer brengen dan scherping van de geest, maar het zijn tenminste bronnen om onze ‘oerdromen’ te herbeleven, waarin wij opnieuw de strijd ervaren tussen orde en chaos, tussen cultuur en natuur. Een strijd die ons ten diepste maakt tot wat wij zijn: een goddelijke vonk opgesloten in een zak slijm en gal.
Oh, en wat moet u hier nu als accountant mee? Geen idee, dat kunt u vast zelf bepalen.