Magazine 08 maart 2023

Nieuwe fase in duurzaamheid komt snel dichterbij

Vanaf 2024 gaan grote bedrijven verplicht rapporteren over duurzaamheidsprestaties. De tijd van treuzelen is voorbij. Ketenaansprakelijkheid is daarbij een extra zorg. Accountants lopen zich ondertussen warm. “De nieuwe wetgeving zal hoe dan ook het accountantsberoep veranderen.”

Dit artikel is verschenen in Accountant nr. 1, 2023

Bekijk alle artikelen uit dit nummer

» Download dit artikel (pdf)
» Download het hele nummer (pdf)

Usha Ganga, Lucas Geusebroek en Marc Schweppe

Het schiet nog niet echt op. Dat lijkt de boodschap van organisaties als Milieudefensie, MVO Nederland en denktanks als Carbon Market Watch en NewClimate Institute. Hoewel bedrijven graag in ronkende taal berichten over hun duurzaamheidsinspanningen, worden die beloftes vooral op papier gemaakt, stellen de klimaatorganisaties. Time to put your money where your mouth is, want er is nog een flinke slag te maken richting de ‘netto nul’ uitstoot-ambitie die halverwege deze eeuw moet worden gehaald. Kritische rapporten en strenge brieven aan grote multinationals én hun accountants zetten de afspraken op scherp. Houd je aan de regels, anders zien we je in de rechtszaal.

Index

Medio 2022 publiceerde Milieudefensie een ‘Klimaatcrisis-Index’, waarin de klimaatplannen van dertig grote Nederlandse bedrijven tegen het licht worden gehouden. Na de gewonnen klimaatzaak tegen Shell vroeg de milieubeweging begin 2022 nog eens 29 andere grote bedrijven naar hun plannen om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Het NewClimate Institute, een onderzoeksbureau uit Keulen gespecialiseerd in klimaatbeleid, rekende die plannen door.

Qua betrouwbaarheid lieten de voornemens van het bedrijfsleven te wensen over, vonden de onderzoekers. Geen enkel bedrijf scoorde hoog of redelijk; slechts vijf bedrijven kregen het oordeel gemiddeld. Ook de grote banken scoorden laag. Directeur Donald Pols van Milieudefensie gaf aan niet terug te deinzen voor juridische stappen. “Wij zijn er niet om rechtszaken te voeren, maar om gevaarlijke klimaatverandering te stoppen. Als het nodig is, zijn we wel degelijk bereid en in staat nieuwe rechtszaken te starten.”

Brief aan accountants

Vervolgens sprak Milieudefensie in september vorig jaar per brief de vier grootste accountantsorganisaties aan op hun rol als controleur van de genoemde dertig bedrijven. Want door klimaatverandering worden ondernemingen met legio financiële risico’s geconfronteerd “die per definitie van materieel belang zijn indien die bedrijven niet handelen in lijn met de Parijsdoelstelling”.

Accountant EY gaf eerder bij de controle van Shell het goede voorbeeld, vond Milieudefensie, door de financiële informatie van het olieconcern over de gevolgen van klimaatverandering als key audit matter te benoemen. “Deze accountant heeft een belangrijk signaal afgegeven; het is nu tijd dat vakgenoten gaan volgen”, aldus directeur Pols. “De klimaatregelgeving is aan snelle verandering onderhevig en van de accountant wordt verwacht dat deze de ondernemingen controleert en daarop voorbereidt.”

Regels

Daarmee komen we op het punt van de regelgeving. Inmiddels liggen er afspraken over Europese standaarden voor duurzaamheidsinformatie. De Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD) werd in november 2022 aangenomen door het Europees Parlement. Die richtlijn verplicht allereerst de grootste ondernemingen om vanaf boekjaar 2024 in hun bestuursverslag gedetailleerd te rapporteren over hun impact op het milieu, sociaal beleid en goed bestuur. Toetsing van die rapportage door accountants of een andere “onafhankelijke assurance service provider” moet greenwashing voorkomen en investeerders beter zicht bieden op de duurzaamheid van bedrijfsactiviteiten. Vanaf 2025 gaat de Europese richtlijn gelden voor andere grote ondernemingen en vanaf boekjaar 2026 ook voor (beursgenoteerde) mkb-ondernemingen.

Opeens gaat het dus snel, ondanks een jaar uitstel ten opzichte van de aanvankelijke planning. Want boekjaar 2024, dat betekent dat de benodigde informatiesystemen vanaf begin volgend jaar moeten worden gevoed met de juiste, relevante informatie. Een richtlijn alleen is niet genoeg, dus kwam EFRAG (European Financial Reporting Advisory Group) in het kielzog van de CSRD eind 2022 ook met de eerste set European Sustainability Reporting Standards (ESRS), die moeten dienen als nieuw verslaggevingsstelsel voor duurzaamheidsinformatie. In de loop van 2023 volgen de tweede en derde set verslaggevingsstandaarden.

Complex

De ESRS benoemen verschillende ESG-onderwerpen op het gebied van duurzaamheid om over te rapporteren en vragen daarbij inzicht te geven in gestelde targets. Ook over de inrichting van de organisatie op het gebied van duurzaamheid, zoals governance, risicomanagement en interne beheersing, zal worden gerapporteerd, oftewel: Hoe gaan die targets dan bereikt worden?

“Overweldigend complex”, stelt hoogleraar accounting Jan Bouwens na zijn eerste verkenning van de nieuwe standaarden. De metrics (maatstaven voor environmental, social en governance, ESG) worden gepresenteerd in vijftien bijlagen, die honderden pagina’s beslaan. “Gelet op het feit dat alles met alles samenhangt, lijken we van de regen in de drup te geraken met de door EFRAG voorgestelde rapportages”, vreest Bouwens. “De kans is groot dat de maatstaf die ertoe doet - uitstoot broeikasgas - verdrinkt in 150 goedbedoelde metrics.” De hoogleraar pleit er dan ook voor prioriteit te geven aan twee maatstaven: winst en uitstoot broeikasgassen. De rest volgt later wel.

Collega-hoogleraar Arjan Brouwer ziet grote meerwaarde in de onderwerpen die nu bij de klant op de agenda komen: “Een indringend gesprek met het management van een onderneming over klimaatrisico’s, de impact daarvan op het bedrijfsmodel en de financiële implicaties, inclusief de doorvertaling daarvan naar de jaarrekening. Daarmee kun je als accountant niet alleen bijdragen aan goede verslaggeving, maar ook aan bewustwording bij ondernemingen en het
versneld ‘opharden’ van soms vage voornemens.”

Ingrijpende verbouwing

De ESRS zijn breder opgesteld en met reden. Met alleen het vergroenen van onze energie en dus verlagen van de uitstoot van broeikasgassen zijn klimaatverandering en andere maatschappelijke problemen als biodiversiteitsverlies, sociale ongelijkheid en de grondstoffencrisis niet opgelost. Hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans benoemt in zijn boek ‘Omarm de chaos’ tien actuele systeemtransities, waarvan er zeven direct aan de ESRS zijn te koppelen. Antonio Guterres, secretaris-generaal van de VN, zegt het als volgt: “If you cannot set a credible course for net-zero, you should not be in business. Your core product is our core problem.”

De CSRD is niet het begin van een kleine add-on op de financiële boekhouding, maar vraagt een ingrijpende verbouwing van de manier waarop prestaties van bedrijven worden gestuurd en beheerst. Een nieuw sturingssysteem, gericht op lange termijn waardecreatie voor alle stakeholders in plaats van aandeelhouderswaarde alleen. Dat is inderdaad overweldigend complex. Tegelijkertijd riepen de invoering van IFRS in 2005 en de SOx-verplichting na Enron soortgelijke protesten op, maar zijn beide systemen inmiddels volledig vanzelfsprekend. De transformatie die CSRD vraagt, kan bedrijven helpen een wendbare en weerbare koers te varen in de toekomst en tegelijk de transitie naar een duurzame economie versnellen.

Afkortingenbrij

Naast de nieuwe Europese standaarden ESRS is er ook nog een wereldwijd raamwerk voor duurzaamheidsstandaarden in ontwikkeling, afkomstig van de International Sustainability Standards Board (ISSB). Die board is opgezet vanuit de IFRS, de wereldwijde standardsetter voor financiële verslaglegging. Niet heel verwonderlijk dat Hans Stegeman, hoofdstrateeg bij Triodos, in een FD-column spreekt over een “ongekende afkortingenbrij, een geheimtaal van acroniemen waar een wereld van aannames, raamwerken, definities, regulering en technische begrippen achter zit”.

Je kunt bedrijven niet dwingen om werkelijk te verduurzamen via rapportageverplichtingen, stelden oud-Unilever-topman Paul Polman en Volkert Engelsman, algemeen directeur van Eosta, eerder in NRC. “Het gevaar is dat we afstevenen op een oneindige bureaucratie van de duurzaamheid, waarin alleen de allergrootste bedrijven nog hun weg naar de Europese miljarden weten te vinden.”

Tegelijkertijd brengt de dubbele materialiteitslens bedrijven inzicht in de langetermijn financiële risico’s die op de organisatie afkomen als gevolg van de eerder benoemde systeemtransities. Zonder dit inzicht vaart een bedrijf momenteel blind en kan daardoor zomaar verkeerde besluiten nemen. Experts uit de accountantssector, zoals Mark Vaessen van KPMG, hopen vooral dat de Europese en wereldwijde standaarden gelijk worden getrokken. Een goed signaal is dat het ISSB-bestuur in Frankfurt wordt gehuisvest; dat zegt iets over de voortrekkersrol van Europa richting eerlijke en transparante duurzaamheidsverslaglegging. Het geeft “vertrouwen dat de Europese standaarden worden gebouwd op die van de ISSB”, aldus Vaessen, die inmiddels ook voorzitter is van Accountancy Europe, de Europese belangenorganisatie voor het accountantsberoep.

Accountants

Als eerste zijn dus de bedrijven aan zet en daarmee ook interne accountants en accountants in business. Opmerkelijk daarom dat in de ESRS-verslaggevingsstandaarden geen plek is toebedeeld aan internal auditors. Volgens Wim Bartels, senior sustainability partner bij Deloitte, zijn dat toch de “verbindingstroepen” van de duurzaamheid.

Bij verslaggeving hoort ook externe controle en dan komt de openbaar accountant in beeld. Daarbij wordt aanvankelijk uitgegaan van het verstrekken van een beperkte mate van zekerheid (limited assurance). Later wordt dat mogelijk aangescherpt naar een redelijke mate van zekerheid (reasonable assurance).

Afgelopen najaar publiceerde de NBA zelf alvast de herziene Standaard 3810N ‘Assurance bij duurzaamheidsverslaggeving’. Die herziene standaard geeft inzicht in de werkzaamheden die een accountant uitvoert tijdens assurance-opdrachten bij duurzaamheidsinformatie in het jaarverslag, of in een apart duurzaamheidsverslag. De standaard is verplicht van toepassing op duurzaamheidsverslaggeving over verslagjaren eindigend op 15 december 2023 of daarna, maar kan vrijwillig eerder worden toegepast. Met de herziene standaard loopt de NBA voor op andere landen, die vrijwel nergens nog standaarden voor het geven van zekerheid bij duurzaamheidsverslaggeving hebben opgesteld. Maar goede controle van duurzaamheidsinformatie vraagt ook om specialistische kennis; via inzet van specialisten uit andere disciplines in het controleteam, of via specialisatie tot duurzaamheidsaccountant.

“De nieuwe wetgeving zal hoe dan ook het accountantsberoep veranderen”, menen Nyenrode-hoogleraren Lineke Sneller en Ruud Vergoossen in een column in het FD. “De accountantsverklaring gaat zich immers ontwikkelen van uitsluitend terugkijkend naar terug- en vooruitkijkend, van een oordeel over uitsluitend financiële prestaties naar een oordeel over prestaties in financiën, duurzaamheid, sociaal functioneren en governance. De verklaring heeft niet langer slechts betrekking op een onderneming in isolatie, maar op een onderneming opererend in een waardeketen.” Zo wordt de verklaring relevanter voor het maatschappelijk verkeer.

Ketenaansprakelijkheid

De keten, daar zit nog wel een hobbel die moet worden genomen rondom de verduurzaming van bedrijven. Heel lang is de verantwoordelijkheid over misstanden elders in de waardeketen neergelegd, bij de onderaannemers waar de misstanden plaatsvonden. Multinationals konden niet worden aangesproken op de wijze waarop hun bedrijfsmodellen (bijvoorbeeld lage prijzen) leidde tot negatieve effecten elders in de wereld. Denk aan grote misstanden in de kledingindustrie. Zowel politici als bedrijfsleven vonden maatschappelijk verantwoord ondernemen belangrijk, maar alleen als het binnen de huidige inrichting van het systeem past. Die tijd van vrijblijvendheid is voorbij, de aansprakelijkheid van organisaties wordt uitgebreid met de waardeketen.

In Nederland betekende dat alvast de presentatie van een ‘Initiatiefwet verantwoord en duurzaam internationaal ondernemen’, die de verantwoordelijkheid voor een duurzame productieketen oplegt aan alle actoren in die keten. Zes partijen in de Tweede Kamer kwamen met de initiatiefwet, waaronder ook regeringspartijen D66 en ChristenUnie.

Maar topman Peter Berdowski van baggeraar Boskalis spuwde op de tweede dag van dit jaar in het FD vuur over die plannen: “Volgens mij wordt het ondernemen in Nederland mij dan onmogelijk gemaakt.” Zijn stevige uitspraken zorgden voor veel discussie over de initiatiefwet, want nog meer grote bedrijven die Nederland dreigen te verlaten, dat is niet de bedoeling. Volgens de ministers van Buitenlandse Handel en van Economische Zaken en Klimaat moet Nederland geen andere koers gaan varen dan andere landen in de EU. Het zegt iets over de echte ambities van ondernemingen om te willen verduurzamen. Niet voor niets waren de klimaatdenktanks Carbon Market Watch en NewClimate Institute ook in februari weer kritisch over de goede bedoelingen van grote internationale ondernemingen. “De overgrote meerderheid van deze bedrijven doet gewoon niet wat ze hebben beloofd.”

De verslaggevingsstandaarden liggen er inmiddels, de deadline voor de eerste ondernemingen komt snel dichterbij. Duurzaamheidsinformatie is onontkoombaar en essentieel en de bal ligt eerst bij bedrijven. Maar zoals Polman en Engelsman al stelden in NRC: “Echte verandering wordt niet opgelegd, die komt van binnenuit.”

Duurzaamheid als verplicht PE-onderwerp

Duurzaamheid is door de NBA aangewezen als verplicht PE-onderwerp voor accountants in 2023.

Iedere accountant dient in 2023 minimaal acht uur te besteden aan de eigen ontwikkeling op het gebied van duurzaamheid. Het onderwerp is daarbij breed ingestoken, wat betekent dat ook de thema’s environmental, social en governance vallen binnen de PE-verplichting. De wijze waarop NBA-leden invulling geven aan de permanente educatie is vormvrij en ook afhankelijk van het eigen werkveld en kennisniveau. Wel heeft de NBA op basis van de diverse werkvelden en ontwikkelniveaus een ontwikkelaanpak op maat ontwikkeld. Meer informatie is beschikbaar via nba.nl.