Grijs heden
Grijs verleden van Chris van der Heijden (2001) is een van de beste boeken die ik de afgelopen jaren las. Kern van het boek is dat het onmogelijk is om over de Tweede Wereldoorlog te denken in termen van ‘goed' en ‘fout' of zwart en wit. Het onder andere door Lou de Jong geconstrueerde beeld waarin de ander slecht en laf was, maar ‘wij' Nederlanders als soldaten van Oranje door het leven gingen, is onjuist.
De werkelijk was grijzer: het geromantiseerde verzet bestond uit relatief weinig burgers en nam pas toe na de bevrijding van zuid-Nederland in het najaar van '44. De meeste burgers leefden gewoon door. En ambtenaren vervulden braaf hun functie, onder andere in de deportatie van Joden. Nederland staat in de top vijf van Europese landen wat betreft het percentage weggevoerde Joden: 71 procent (in Denemarken 0,76 procent).
Het bijstellen van ideaalbeelden wordt in het Engels ‘debunking' genoemd: ‘To expose the sham or falseness of a hero, a legend'.
Ik vind dit een primaire functie van de wetenschap. Daarom (her)lees ik graag Infectious Greed. How Deceit and Risk Corrupted the Financial Markets van Frank Partnoy (2003). Hij gebruikt de uitdrukking ‘conventional wisdom' voor ideeën en verklaringen die algemeen worden aanvaard, maar feitelijke basis missen.
‘Wij' (the good guys) klampen ons vast aan ‘conventional wisdom' omdat we zekerheid nodig hebben, onze zelfbeelden in stand willen houden en niet kunnen leven met het idee dat wet- en regelgeving, toezichtstructuren en de eigen verantwoordelijkheid van ondernemingen niet zwart-wit zijn maar vele grijsschakeringen kennen.
‘Wij' leven in een ‘Grijs Heden'. Partnoy stelt dat ons geloof in regulering van financiële markten de schijn van controle heeft, maar in feite een illusie is. Eind jaren negentig verloren toezichthouders de weinige controle die zij hadden op marktpartijen. Marktpartijen verloren de gebrekkige controle die zij hadden op het management. En het management verloor de gebrekkige controle dat zij had op werknemers. ‘Simply put, the appearance of control in financial markets was a fiction'.
Dit is onacceptabele en onaanvaardbare wetenschap als je werkt bij de Nederlandsche Bank, de Autoriteit financiële Markten of de Nederlandse Mededingingsautoriteit. Of als ceo belast bent met borging van internationale wet- en regelgeving. Psychologische ontkenning- en verdedigingsmechanismen zijn daarom permanent werkzaam om deze wetenschap te verdringen. Maar, aldus Partnoy, ‘the truth is that markets have been, and are, spinning out of control'.
Een gevleugeld begrip in dit verband is de Sarbanes-Oxley wet van 2002. Geen presentatie over financiële integriteit zonder vermelding hiervan. SOx krijgt daardoor kenmerken van ‘conventional wisdom'. Partnoy stelt dat deze wet in belangrijke mate cosmetisch is en niet gestoeld op enige feitelijke kennis van markten en marktproducten. De wet is haastig en slordig tot stand gekomen vanwege maatschappelijke onrust en politieke druk, en regelt niet die delen van markten - onder andere die voor derivaten - die er echt toe doen.
Zwart-witbeelden suggereren ‘in control' zijn, maar feitelijk zijn ‘markets now like Swiss Cheese, with the holes - the unregulated places - getting bigger every year, as parties transacting around legal rules eat away at the regulatory system from within'.
‘Wij' leven in een schijnwereld waarin toezichts-, regulerings- en eigen-verantwoordelijkheidtaal ons zicht op de werkelijkheid belemmert. Deze taal creëert rust en houdt ons zelfbeeld in stand. Maar dat de wet Melding Ongebruikelijke Transacties of de frauderichtlijnen voor accountants leven op het niveau van de constant herhaalde taal, betekent nog niet dat de praktijk daadwerkelijk wordt beïnvloed.
In een dergelijk Grijs Heden-perspectief past ook een biografische feitje van deze week. Gisteren ontving ik een overzicht van de ‘woekerpolis' die ik elf jaar geleden afsloot bij de geboorte van onze oudste dochter. De afgelopen jaren volg ik met stijgende verbazing en af en toe ingehouden woede deze discussie. Niet alleen omdat ik er zelf bij betrokken ben maar ook omdat de kloof tussen ‘conventional wisdom' - in dit geval rond maatschappelijk verantwoord ondernemen, civic society et cetera - en de werkelijkheid - het systematisch in rekening brengen van schimmige administratiekosten bij zes miljoen Nederlanders - ook hier erg groot is.
Ik beveel u aan Grijs Verleden te lezen, om het ‘Grijze Heden' nog beter te doorzien.