Opinie

Heart of Darkness en het kapitalisme: de kaarten worden opnieuw geschud

De hoofdfiguur in Joseph Conrad's Heart of Darkness, kapitein Marlow, vaart stroomopwaarts de rivier de Kongo op om de ontspoorde handelsagent Kurz op te halen. De roman uit 1899 geldt als een literaire klassieker. Vanwege het verhaal, maar ook als een parabel over het individu die naarmate hij dieper in de jungle raakt zichzelf verliest. Ook wordt het boek gezien als een morele aanklacht jegens het brutale en wrede 19e eeuwse kolonialisme.

Met enig gevoel voor dramatiek is het kapitalistische systeem deze week verder de rivier opgegaan en dieper in de vrijwel ondoordringbare jungle terecht gekomen. Ochtendkranten op zaterdag openen met koppen als ‘VS kiezen voor nationalisatie schuld'. Het gaat over het opkopen van ‘honderden miljarden slechte schulden'.

Gesproken wordt van een ‘stalinistische ingreep'. Een columnist schrijft over het ‘imploderen' van het kapitalisme. Hij en anderen hekelen de ongecontroleerde hebzucht, het graaien en het zakken vullen tot het schip zinkt.

Greed is good', sprak Gordon Gekko in de film Wallstreet (1987). De topman van Lehman Brothers verdiende tussen 1993 en 2007 een half miljard dollar. Verderop in de krant is onder de kop ‘De grote gokmachine is kapot' een foto afgedrukt van een schilderij van een topman van Lehman Brohers, waarop werknemers een laatste groet aan hem brengen. Het schilderij hangt in een van de Lehman-kantoren en leest als een graffitiwand met obsceniteiten en wrange ironie: ‘this sucks', ‘kiss my ass' en ‘his villa is safe'.

Eerder deze maand sprak Morris Tabaksblat op Nyenrode ter gelegenheid van het aan hem toegekende eredoctoraat. Tabaksblat legde de vinger op een open zenuw: ‘De laatste jaren neemt de sociale onrust over kapitalistische ontwikkelingen snel toe'.

Het ongebreidelde geloof in de combinatie van de mondiale verspreiding van de liberale democratie en het kapitalisme wordt meer en meer bijgesteld. De Amerikaanse politicoloog en filosoof Francis Fukuyama was na het einde van de Koude Oorlog de heraut van dit geloof. In zijn boek The End of History and the Last Man(1993) beargumenteerde hij dat een einde was gekomen aan de ideologische conflicten. Harmonie, handel en voorspoed zouden ons deel worden. Niet langer stonden democratie en communisme tegen over elkaar. Politieke strijd zou van het wereldtoneel verdwijnen. Nationalistische sentimenten zullen als sneeuw voor de zon verdwijnen naarmate de nationale economieën een grotere wederzijdse afhankelijkheid zullen krijgen. Democratie en vrije marktwerking zouden zich als een olievlek over de wereld gaan verspreiden.

Dit valse bewustzijn heeft enkele jaren wortel kunnen schieten. Maar alras kwamen er barsten en scheuren in het economische systeem. Rond eeuwwisseling deden zich wereldwijd financiële schandalen voor die hun weerga in de geschiedenis niet kennen. En, afgelopen week blijkt dat de Staat wereldwijd ingrijpt in de ‘vrije' markteconomie omdat dit systeem zichzelf dreigt te verliezen.

Aan de oppervlakte worden mooie woorden gesproken over corporate governance. Onder deze vernislaag woekert betonrot. Het sprookje van prins democratie, prinses liberale economie en schoonzusje maatschappelijk verantwoord ondernemen is over en uit.

Dat is ook wat Robert Kagan betoogt in zijn vlijmscherpe essay The Return of History and the End of Dreams (2008). Fukuyama en velen van zijn ideologische volgers worden bij het grof vuil gezet. De eerste zin luidt: ‘De wereld is weer normaal geworden'. Het kapitalisme verspreidt zich weliswaar over de wereld door de opkomst en snelle groei van de economieën van Rusland, India en China, maar de politieke systemen van deze landen karakteriseert Kagan als autocratieën.

De terugkeer van de geschiedenis openbaart zich in een nieuwe nationalistische machtspolitiek waarin ideologische conflicten plaats hebben gemaakt voor economische conflicten. Rusland heeft met brutaal juridisch geweld Yukos, een van de grootste oliebedrijven ter wereld genationaliseerd. Een van de destijds rijkste mensen ter wereld, Mikhail Khodorkovsky, die mede-eigenaar was, is veroordeeld wegens fraude en zit zijn straf uit in Siberië.

Economische machtspolitiek zien we ook in de strijd over medezeggenschap in British Petroleum in Rusland en conflicten met Shell over olie- en gasboringen. Ook politieke conflicten waar het Westen bij is betrokken (Irak, Afghanistan, Oekraïne en Ossetie) hebben economische dimensies. Trots, groeiend nationalisme en economische belangen lopen als een rode draad door de Return of History en zijn meer en meer verbonden met politieke machtsstrijd langs economische breuklijnen.

Volgens Kagan zijn wij in het Westen, en in het bijzonder in Europa, naïef omdat we deze machtsdimensie verwaarlozen of bagatelliseren. Nu de geschiedenis is teruggekeerd wordt de toekomst van de internationale orde weer als vanouds vorm gegeven door diegene die macht heeft en gebruikt, aldus Kagan.

De mondiale verspreiding van de democratie en de ‘vermenselijking' van het kapitalisme blijken dus grenzen te hebben en nu ‘implodeert' het westerse kapitalisme. De kaarten worden opnieuw geschud. Niemand weet precies wie nu eigenlijk deelt, welk spel we spelen en wat de inzet is.

In dezelfde week waarin ‘stalinistische ingrepen' worden gedaan in de wereldeconomie luister ik naar de Troonrede en kijk naar de daarop volgende begrotingsdebatten.

Volgens onze politici valt het allemaal mee.

Wat vindt u van deze opinie?

Reageer Spelregels debat

Bob Hoogenboom is hoogleraar forensic business studies Nyenrode en veiligheidsvraagstukken aan de Vrije Universiteit.

reacties

Reageren op een artikel kan tot drie maanden na plaatsing. Reageren op dit artikel is daarom niet meer mogelijk.

Aanmelden nieuwsbrief

Ontvang elke werkdag (maandag t/m vrijdag) de laatste nieuwsberichten, opinies en artikelen in uw mailbox.

Bent u NBA-lid? Dan kunt u zich ook aanmelden via uw ledenprofiel op MijnNBA.nl.