Opinie

On Bullshit

On Bullshit (2005) is geschreven door Harry G. Frankfurt, emeritus hoogleraar Moral Philosophy aan de Princeton Universiteit. Gewoon een recht-toe-recht-aan essay over het feit dat onze samenleving is doordrenkt met bullshitverhalen. Iedereen weet het. Wij allen dragen er aan bij. En aan het einde van de dag nemen we het ook nog eens serieus ook.

Ik kom erop door de blog van Marcel Pheijffer over de hoorzitting met accountants in het Britse parlement. Maar ik denk ook aan 'onze' bankiers in een hoorzitting in het Nederlandse parlement. Met droge ogen. Met staalblauwe ogen. Met netjes gekamde haren. Met goed lopende zinnen zonder tastbare inhoud wordt bullshit verkondigd.

Vrijwel iedereen die er naar kijkt ziet de farce ervan in. Maar toch accepteren we het. In On Bullshit werkt Frankfurt de basisbeginselen uit van bullshit.

In de eerste plaats is sprake van deceptive misrepresentation (vertaald: een jaarrekening).

Een stap verder is sprake van short of lying. Het is nog niet echt liegen, maar we zijn dan creatief met de waarheid bezig. In verklaringen laten we strategisch dingen niet opnemen. Oeps, een stukje waarheid door de goot. Kan gebeuren.

Dan krijgen we variaties op the pretentious word or deed. Dat deden de bankiers in het Britse Parlement: ze bogen berouwvol het hoofd en verklaarden allen, in grootse en meeslepende woorden, hun spijt. Hiermee waren zij al wat verder dan 'onze' Nederlandse bankiers, die dit niet over hun lippen konden krijgen. Brits onderkoeld als altijd vroeg een parlementslid: ‘Moest u dit zeggen van uw adviseurs, of meent u het?

In Frankfurts termen was misschien sprake van pretentious words. Maar ook is denkbaar dat de heren werkelijk zo geschokt zijn door hun eigen gedrag dat zij tot in lengte van dagen berouw willen tonen en zich dienstbaar maken aan de civil society. Er zijn gekkere dingen gebeurd in de wereldgeschiedenis. Ik sluit niets uit.

Terug naar Frankfurt. Een stapje verder op de bullshit-ladder is sprake van misrepresentation of somebody's own thoughts, feelings, or attitudes. Nu is sprake van zelfbedrog. We geloven echt dat we sociaal drinken (met af en toe uitglijder) maar geen alcoholist zijn. We zijn godgelovig en gaan trouw naar de kerk en rationaliseren belasting- en verzekeringsfraude of buitenechtelijke relaties. We zijn er echt van overtuigd dat wij als accountants ons werk goed hebben gedaan. De wereld in brand? Ja, maar ik heb netjes mijn werk gedaan!

Bullshit is overal: in de marketing, in de politiek, in de televisiespelletjes. In professionele relaties. In sociale relaties en in de consultancy: geef me uw horloge en ik vertel u hoe laat het is.

Frankfurt wekt door zijn titel en de no nonsense manier van schrijven op het eerste gezicht de indruk van het rechte pad te zijn gelopen. Een niemendalletje tussen het meer serieuze werk. Niets is minder waar. Hij gooit vislijntjes uit in de ons omringende bullshitverhalen, met rauwe weerhaakjes.

Die weerhaakjes trekken een filosoof als Ludwig Wittgenstein mee naar boven, die een groot deel van zijn filosofische leven wijdde aan het identificeren en bestrijden van 'aanhoudende en ondermijnende vormen van nonsens'. En ook deze filosoof wees op de bull-sessies waar wij onszelf dagelijks in terugvinden. Als spreker. Als luisteraar. Als dader. Als medeplichtige.

Ook trekt Frankfurt de grote christelijke denker Aurelius Augustinus (354-430) naar boven. Deze schreef een essay over liegen waarin niet alleen het structurele karakter er van werd beschreven, maar ook de meest gemene variant: diegene die liegt omdat hij er van geniet. Niet om een doel te bereiken, maar liegen om het liegen.

Bull-sessies zijn het sterkst daar waar emoties in het geding zijn, zoals in politieke discussies. Of vraagstukken over religie en sex. Iedere aanwezige weet dat uitspraken niet noodzakelijkerwijs uitdrukking geven aan wat mensen echt vinden. In bepaalde sociale settings 'moet' je nu eenmaal die tekst spreken die het publiek verwacht. Sterker nog: eist!

Er bestaat geen enkele, of op zijn best een broze, relatie met de waarheid. Bullshit, zo houdt Frankfurt ons voor, is dan ook in de kern een vorm van blufpoker: 'It's closer to bluffing, surely, than to telling a lie.'

Hij citeert spionageromanschrijver Eric Ambler in Dirty Story, waarin de hoofdfiguur zich zijn vaderlijk advies op jonge leeftijd herinnert: ‘Never tell a lie when you can bullshit your way through it.'

Kijk maar eens om je heen.

Wat vindt u van deze opinie?

Reageer Spelregels debat

Bob Hoogenboom is hoogleraar forensic business studies Nyenrode en veiligheidsvraagstukken aan de Vrije Universiteit.

reacties

Reageren op een artikel kan tot drie maanden na plaatsing. Reageren op dit artikel is daarom niet meer mogelijk.

Aanmelden nieuwsbrief

Ontvang elke werkdag (maandag t/m vrijdag) de laatste nieuwsberichten, opinies en artikelen in uw mailbox.

Bent u NBA-lid? Dan kunt u zich ook aanmelden via uw ledenprofiel op MijnNBA.nl.