Opinie

'Ik heb niets te verbergen'

Binnen de accountancy wordt met bewondering gekeken naar systemen die permanent zicht houden op het handelen van mensen. John Weerdenburg doopte dit principe de 'flitspalentheorie'. Als je weet dat je altijd wordt gezien, zul je sociaal ongewenst gedrag achterwege laten. Continuous auditing en andere middelen om permanent het gedrag van de medewerkers en stakeholders van gecontroleerde bedrijven vast te leggen, voldoen eveneens aan dit idee. Het is sterk de vraag of we hiermee de maatschappij een dienst bewijzen.

Een argument dat hiervoor wel wordt gebruikt is dat daarmee iedereen dezelfde kans loopt om bij overtredingen te worden gepakt, en dat men zich zonder de permanente controle zal onttrekken aan geldende normen. 

Toine Goossens vraagt zich in dit verband af (zie zijn reactie onder dit bericht) of we de weg op moeten die McDonald's koos. McDonald's drukt op alle verpakkingen van bij Drive Inn's verkochte maaltijden het kenteken van de desbetreffende auto af. De invoering van deze maatregel bracht het zwerfafval rondom de vestigingen met tachtig procent terug. Om deze transparantie te realiseren moeten alle kopers bij McDonald's worden geregistreerd. 

Maatschappelijk wordt deze wijze van normhandhaving wel gebillijkt met het argument dat als je niets te verbergen hebt, je ook niets te vrezen hebt van zulke controles. Maar wat betekent dat je 'niets te verbergen hebt'? Jeffrey Rosen zet in zijn boek 'The Naked Crowd' (2004) dit idee in perspectief door te stellen dat het letterlijk bekent dat ik van jou een naaktfoto mag maken en ik de vrijheid heb deze te publiceren! 

Het punt van de maatregel is dat we, om het goedwillende individu te beschermen tegen normovertreders, iedereen onderwerpen aan observatie. Hiervan gaan meerdere effecten uit, waarvan ik er speciaal twee wil benoemen: vrijheid van meningsuiting en bewegingsvrijheid. 

In de eerste plaats wordt de vrijheid van het goedwillende individu met permanente vastlegging van gegevens aangetast. Een belangrijk aspect in dit verband is dat zodra mensen weten dat hun uitspraken worden vastgelegd, zij minder snel geneigd zullen zijn gebruik te maken van hun vrijheid tot meningsuiting. Immers, alles wat je zegt kan ooit tegen je worden gebruikt. Zeker als iemand die uitspraken van een persoon verzamelt en ze dan achter elkaar afdraait, kan dat de ander behoorlijk in problemen brengen (seksist, racist etc.). De zelfcensuur die hiervan het gevolg is, werkt verstikkend en daarmee als een tijdbom binnen de maatschappij.

Los van de beknotting in de vrijheid van meningsuiting is er een niet te ontkennen effect op bewegingsvrijheid. Als we de hele stad vol camera's hangen, doen we dat om raddraaiers te vangen. Echter, het wordt dan ook voor de niet-raddraaier moeilijker gemaakt zich te bewegen. Iedereen heeft immer wel eens een reden waarom hij op een bepaalde plaats niet gezien wil worden. Dat heeft niets te maken met wetsovertreding. Zo zal iemand die nog een relatie heeft, niet met een nieuwe vriendin langs de camera's willen lopen. 

Maar de beknotting van bewegingsvrijheid gaat nog veel verder. Hierbij gaat het om het vertrouwen dat het individu heeft in de organisaties waar hij mee handelt. Dat wil zeggen: het vertrouwen tussen het individu (klant, werknemer etc) en de organisatie die informatie verzamelt, gebruikt of verspreidt. In Het Proces van Kafka wordt deze vorm van vrijheidsberoving voorgesteld. 

Als een luchtvaartmaatschappij mijn gegevens verzamelt en deze aan de autoriteiten van de USA beschikbaar stelt, wordt het vertrouwen tussen mij en de luchtvaartmaatschappij geschaad. Als bedrijven klantgegevens aan autoriteiten doorgeven, schaden zij de vertrouwensrelatie. Als alle maatschappijen hiertoe zijn gedwongen, voelen de individuen zich dus minder vrij als het gaat om zaken doen met de betrokken bedrijven. De implicatie van de problemen waarmee ik kan worden geconfronteerd, worden inderdaad Kafkaësk van aard als de overheid gegevens gaat combineren om profielen te trekken: data mining

Wat is het gevolg? 

Als de overheid gegevens combineert, komt men tot het profiel 'terrorist' of 'oplichter'. Als ik me vervolgens meld voor een vlucht (bij welke maatschappij dan ook) kan ik worden geweigerd, omdat de combinatie van gegevens (data mining) de Amerikaanse autoriteiten kan doen besluiten dat mijn profiel er een is van een mogelijke terrorist of oplichter. De goedbedoelende burger die niets te verbergen heeft, wordt daarmee ineens verdachte. 

Samenvattend: om het individu te beschermen tegen normoverschrijders, beperken we gelijktijdig de bewegingsvrijheid en privacy van goedwillende individuen. Het is sterk de vraag of deze prijs moet worden betaald. Accountants moeten zich dan ook goed bedenken wat ze doen als ze zulke systemen inzetten. Denk hierbij aan het apocriefe experiment met de kikker. Als je hem in kokend water gooit, springt hij eruit. Een kikker in een pan met water die langzaam wordt opgewarmd sterft van de hitte.

Wat vindt u van deze opinie?

Reageer Spelregels debat

Jan Bouwens is hoogleraar accounting UvA en research fellow University of Cambridge.

reacties

Reageren op een artikel kan tot drie maanden na plaatsing. Reageren op dit artikel is daarom niet meer mogelijk.

Aanmelden nieuwsbrief

Ontvang elke werkdag (maandag t/m vrijdag) de laatste nieuwsberichten, opinies en artikelen in uw mailbox.

Bent u NBA-lid? Dan kunt u zich ook aanmelden via uw ledenprofiel op MijnNBA.nl.