Controleplicht (1)
Laten we even vergeten dat ideale oplossingen in de praktijk stranden in politieke belangen, internationale afspraken en wat niet al. Hoe zou dan een wetgever haar werk moeten doen?
Laat ik voorop stellen dat mijn fundamentele overtuiging een filosofische positiekeuze is, en geen 'bewijsbaar gelijk'. Ik geloof met volle overtuiging dat mensen recht hebben op maximale vrijheid, en dat de overheid slechts bestaansrecht heeft voor zover zij de vrijheid van mensen bevordert. En dat het recht van mensen op hun vrijheid niet wordt beïnvloed door hun door de natuur gegeven capaciteiten of door de plaats waar hun wieg heeft gestaan.
Vanuit dat uitgangspunt bezien dient de wetgever zich slechts te roeren als de vrijheden van mensen met elkaar botsen. Met name dient de wetgever natuurlijke en toevallige verschillen te compenseren. Anders gezegd, de wetgever dient, alleen waar echt nodig, de rechten van zwakkeren te beschermen tegen sterkeren.
Ik misken het recht van de overheid mensen tegen zichzelf te beschermen. Onder vrijheid valt ook het recht jezelf schade toe te brengen. Echte schade, of schade in de ogen van anderen.
In onze economie benaderen we ondernemingen als private organisaties die bij het nastreven van hun doelen hun omgeving nodig hebben, of belasten.
Als een onderneming wordt gedreven door een natuurlijke persoon, dan draagt deze alle financiële risico's van de onderneming en we gaan er van uit dat dit feit genoeg is om in ieder geval financiële verantwoording goeddeels overbodig te maken.
Wordt de onderneming gedreven door een rechtspersoon, dan is de situatie vrij radicaal anders. Rechtspersonen dienen in beginsel altijd rekenschap te geven van hun economische positie.
Waarom dit verschil? Een onderneming wordt niet anders door de rechtsvorm van waaruit deze gedreven wordt. Toch is er dat verschil in vereiste verantwoording. Waarom?
Je kunt twee situaties onderscheiden:
De VpB-ondernemer Een persoon onderneemt. Hij is de ondernemer, de verschaffer van eigen vermogen, degene die risico neemt. Maar hij wil zijn risico beperken, en plaatst een vennootschap tussen hem en zijn schuldeisers. De plicht zich te verantwoorden volgt daar uit: hij krijgt persoonlijk minder risico, en in ruil dient hij aan degenen op wie hij dit risico afwentelt enige openheid te geven over de omvang van die risico's.
De quasi-ondernemer De onderneming kent niet echt een ondernemer. Er is een directie, die in loondienst en zonder eigen risico de onderneming bestuurt. En er zijn verschaffers van eigen vermogen, die wel het risico lopen maar niet actief ondernemen en geen sturing geven. De directie is in loondienst bij deze verschaffers van eigen vermogen. De verantwoordingsplicht geeft uiting aan die verhouding. De werknemer, de directie dus, vertelt simpelweg aan zijn werkgever, de aandeelhouder, wat hij gedaan heeft.
Daarmee is een sluitende basis gelegd onder de verantwoordingsplicht van alle rechtspersonen die een onderneming drijven. De volgende vraag is: willen we van specifieke rechtspersonen aanvullende zekerheid dat de verantwoording klopt? En als we dat willen, is dat dan een overheidstaak. Anders gezegd, waarom soms controleplicht, en soms niet?
Deze vraag wordt door accountants opvallend vaak beantwoord vanuit de positie van de directeur-grootaandeelhouder (dga). Hij heeft geen belang bij controle, dus schaf de controleplicht maar af. Een enkele keer wordt het zelfs benaderd vanuit het belang van de accountant. Bijvoorbeeld door Rik Blijham, die in feite stelt dat onafhankelijkheid voor de mkb-accountant een probleem is dat valt op te lossen door de controleplicht af te schaffen.
Het lijkt mij nuttiger de vraag strikt te bekijken vanuit de machtspositie van de belanghebbenden. Alleen daar waar in redelijkheid iemand aanspraak kan maken op een verantwoording door de rechtspersoon die vrij is van fouten, maar de middelen ontbreken controle af te dwingen, is controleplicht wenselijk.
(wordt vervolgd)
Arnout van Kempen