Opinie 04 december 2014

Heb weer jeuk

De Erasmus Universiteit organiseerde een congres over 'De toekomst van het toezicht op accountants'. Dit naar aanleiding van 'Freaky Thursday' en de op die dag door de Erasmus School of Law gepubliceerde evaluatie van het AFM-toezicht.

Een congres met afwisselende bijdragen en een interactieve paneldiscussie, met onder meer NBA-voorzitter Huub Wieleman en de voorzitter van de Accountantskamer, Michiel Werkhoven. Maar ook advocaat Jan Garvelink die de op deze site regelmatig geopperde suggestie inzake een openbaar aanklager 'weinig doordacht' noemde.

Ik was als deelnemer bij het congres aanwezig.  Ik kreeg - net als eerder dit jaar toen het over 'draagvlak' ging - jeuk. Erge jeuk.

Als je niet beter zou weten ging het congres over allerhande zaken die de AFM fout doet of heeft gedaan. Want als het aan enkele sprekers ligt, dan moet er nogal wat veranderen.

En wel zodanig dat de 'machtige' AFM wordt beteugeld, dat de rechtsbescherming van accountantsorganisaties wordt verstevigd en dat de individuele accountant beter wordt beschermd tegen dat nare tuchtrecht en die vreselijke Accountantskamer.

Ik ben daar op voorhand niet per definitie tegen. Ik krijg er wel jeuk van. Natuurlijk valt er wat op de AFM aan te merken. Natuurlijk kunnen juridische procedures beter. Natuurlijk is rechtsbescherming noodzakelijk in een rechtsstaat. Als raadsheer-plaatsvervanger bij een Gerechtshof weet en onderschrijf ik dat als geen ander.

Maar ik kreeg er jeuk van. Omdat alle kritiek op de AFM en de aangedragen verbeterpunten afleiden van hetgeen waar het op Freaky Thursday echt om ging: kwaliteitsgebreken in het werk van accountants(organisaties). Zou de discussie niet vooral daarover moeten gaan?

De meeste jeuk kreeg ik - helaas - van het betoog van Huub Wieleman, de voorzitter van onze beroepsorganisatie. Hij kwam in een voor een accountant zeer juridisch betoog, met suggesties die ik vrij naar Garvelink op onderdelen als 'ondoordacht' zou willen bestempelen.

Ik zie het bijvoorbeeld als ondoordacht om na de recente kritieken - niet alleen van ondergetekende - te blijven verwijzen naar een flinterdun (niet-wetenschappelijk) TNO-rapportje. Wieleman stelt immers ten aanzien van de combinatie van een meldplicht en 'blamefree reporting': 'Recent onderzoek dat instituut TNO voor de NBA heeft verricht toont aan dat hier een onontgonnen gebied ligt (...).'

Welnee, dat rapportje 'toont' niets maar dan ook helemaal niets aan.

Maar los daarvan: het is ondoordacht om het concept 'blamefree reporting' zonder meer vanuit de medische sector en de luchtvaart - zoals Wieleman deed en de NBA al een aantal jaren propageert  - alsmede vanuit de Onderzoeksraad voor Veiligheid te vertalen naar ons vakgebied.

Dat de NBA dit propageert blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat in het kader van het project 'Lerend vermogen', dit thema als een van de tien speerpunten wordt genoemd. En wel als volgt:
'Blame free reporting, ongestraft melden van klachten en incidenten: niet vinger wijzen maar richting wijzen voor verbeteringen om incidenten in de toekomst te voorkomen'.

Het is echter een grotendeels verouderd en achterhaald concept, alhoewel het nog wel - zij het met een beperkte vrijwaring - de basis vormt voor het werk van de Onderzoeksraad voor Veiligheid. Maar zowel in de luchtvaart als in de medische sector wordt het niet meer geplaatst in het NBA-perspectief van het ongestraft melden.

Juist de medische sector en de luchtvaartsector hebben geleerd van de nadelen van 'blamefree reporting'. En als we het dan toch over het 'lerend vermogen' van onze sector gaan hebben - en daarover spreekt de NBA in dit verband - laten we dat dan vooral van deze sectoren leren.

Dan leren we namelijk dat 'blamefree reporting' juist in de genoemde sectoren is vervangen door het concept 'just culture'. Zo stelt Ian Leistikow, inspecteur bij de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ, 2013): 'Wat we leerden was dat 'blame free' niet alleen niet reëel is, het sluit ook niet aan bij de beleving van zowel slachtoffer als de betrokken zorgprofessionals'. En zo pleit Roderick van Dam van Eurocontrol (European Organization for the Safety of Air Navigation) reeds in 2007 voor 'just culture' als hij spreekt over veiligheid in de luchtvaart, namelijk: 'A culture in which front line operators or others are not punished for actions, omissions or decisions taken by them that are commensurate with their experience and training, but where gross negligence, wilful violations and destructive acts are not tolerated.'

Bij een 'just culture' gaat het om het doen van onderzoek om de oorzaken te leren kennen van zaken waarin het mis is gegaan, maar ook om indien er sprake is van nalatigheid, roekeloosheid of het bewust verzaken op te treden. Zie voor een meer wetenschappelijke onderbouwing het boek 'A just culture, balancing between safety and accountability' van Sidney Dekker (2007). Daarin wordt ingegaan op eerlijke fouten en oneerlijke fouten. Zijn vele van onze accountantsfouten - mede door de rechterlijke toetsing - niet te bestempelen als oneerlijke of beter opzettelijke fouten?

Laten we nu eens beginnen te leren van de grote zaken. Hoe kon het misgaan bij Amarantis, Ballast Nedam, DSB, Econcern, Imtech, Innoconcepts, Landis, Madoff/Fairfield, Philips Pensioenfonds, SBM, SNS, Van der Moolen en Vestia. To name a few.

Of zoals de werkgroep Toekomst Accountancy stelt: een reeks van incidenten die door de aaneenschakeling een structureel karakter krijgt.

Dat structurele karakter brengt mij bij de oorzakenanalyse die de AFM zo mooi - en beter dan de Werkgroep Toekomst Accountantsberoep - in het rapport over de 'big four' duidt. En op de boetes die de AFM heeft opgelegd in het kader van schending van de zorgplicht door accountantsorganisaties. Dat alles wijst er namelijk op dat het niet gaat om individuele fouten van accountants. Maar om falen van accountantsorganisaties.

De (genoemde en vele andere) schandalen kennen als oorzaak punten als onvoldoende partnerbetrokkenheid, onvoldoende kennen van de cliënt, onvoldoende controle-uren, het onvoldoende inschakelen van deskundigen et cetera. Dan gaat het dus niet om fouten, maar om nalatigheid, roekeloosheid en/of het bewust verzaken van de zorgplicht. Vanuit de verantwoordelijkheid van de accountantsorganisatie.

Om daarvan te leren is 'blamefree reporting' nog geen begin van een oplossing. Daarvoor is de straffe hand van een toezichthouder - dit raakt namelijk de kern van de toezichtsfunctie van de AFM als het gaat om het kwaliteitstoezicht op accountants - of een onafhankelijk instituut nodig. Het zou ondoordacht maar vooral naïef zijn om via het instrument van 'blamefree reporting' de aandacht te verleggen van het verdienmodel, de kwaliteitsborging en de zorgplicht van accountantsorganisaties, naar het handelen van individuele accountants.

De laatste kapittelen en laten vallen is eenvoudig. Maar de WTA haakt niet aan bij individuen, maar bij accountantsorganisaties die een vergunning krijgen op basis van hun kwaliteitsborgingssysteem en in de verwachting dat zij hun zorgplicht nakomen in plaats van deze te verzaken.

Het is bij wet aan de AFM - met alle mogelijke verbeterpunten - om daar toezicht op te houden. 'Blamefree reporting' gaat daar niets maar dan ook niets aan bijdragen. Tenzij je wilt - maar zou dat niet ondoordacht zijn? - dat de schuldigen de dans ontspringen.

De schuldigen zijn primair de bestuurders en kwaliteitbewakers die hun collega's door een gebrekkige kwaliteitsborging en het niet-nakomen van de zorgplicht fouten laten maken. Zij moeten de individuele accountant behoeden voor het maken van fouten en begunstigen dat deze kwaliteit levert. Niet meer, maar vooral niet minder.

In de discussie tijdens het congres noemde ik de oplossing van 'blamefree reporting' in de heat of the moment een 'slappe hap-oplossing'. Ik neem daar - na enig doordenken - geen letter van terug. Anders zou ik weer jeuk krijgen. Veel jeuk. En daar heb ik een ontzettende hekel aan.