Opinie 30 april 2015

Op reis!

Al vanaf dat ik ging werken als assistent-accountant en de postdoctorale opleiding volgde, worstel ik met een paradox in het accountancyvak.

Aan de ene kant: er zijn regels. Toen ik begon was dat aantal nog beperkt. Maar in de loop van de jaren zijn er veel (gedetailleerde) beroepsregels bijgekomen en ook wetgeving. Kijk maar naar de omvang van de HRA bundel (Handleiding Regelgeving Accountancy).  Aan de andere kant is juist de kern van een accountantscontrole: wat je als accountant precies moet doen, niet geregeld.

Laat me het toelichten. Het doel van de controle is om vast te stellen of de jaarrekening een goed beeld geeft van de werkelijkheid of niet. In termen van de COS (Controle- en overige standaarden): de doelstelling van de accountant is het verkrijgen van een redelijke mate van zekerheid over de vraag of de financiële overzichten als geheel geen afwijking van materieel belang bevatten die het gevolg is van fouten of van fraude.

Dan heb je gelijk al twee cruciale termen te pakken: ‘redelijke mate van zekerheid’ en ‘afwijking van materieel belang.’ Een redelijke mate van zekerheid wordt in de COS gedefinieerd als een hoge, maar niet absolute mate van zekerheid. Voor materialiteit verwijzen de COS naar het concept van materialiteit in de verslaggevingsregels. ‘Afwijkingen, met inbegrip van weglatingen, afzonderlijk of gezamenlijk, worden van materieel belang geacht indien daarvan redelijkerwijs kan worden verwacht dat zij een invloed zullen hebben op de economische beslissingen die gebruikers op basis van de financiële overzichten nemen’.

In de COS zijn de stappen die je in een controle moet zetten gedetailleerd beschreven, maar de regels geven niet aan wat je nu precies moet doen om die hoge mate van zekerheid te bereiken. Wat moet de omvang zijn van je waarnemingen? Hoeveel deelwaarnemingen zijn voldoende? Hoe moet je mix van controlemaatregelen er uitzien? Wanneer heb je voldoende en geschikte controle-informatie verkregen? Wanneer heb je die hoge mate van zekerheid bereikt?

Dat is een kwestie van professionele oordeelsvorming. Ook voor de bepaling van de materialiteit geven de COS geen concrete regels. ‘Het bepalen van materialiteit door de accountant is een kwestie van professionele oordeelsvorming en wordt beïnvloed door de perceptie die de accountant heeft van de behoeften aan financiële informatie welke de gebruikers van de financiële overzichten hebben.’. 

Kern van het beroep is dus professionele oordeelsvorming: heb je als accountant de indruk dat je door je werkzaamheden voldoende zekerheid hebt gekregen om met een goed gevoel je handtekening onder de verklaring te zetten? ‘Indruk en gevoel’: het zijn woorden die ik bewust gebruik. Financial auditing is geen exacte wetenschap, het is behoorlijk ‘soft’, als je het zo bekijkt.

De bepaling van de materialiteit en de hoeveelheid en aard van de werkzaamheden is wezenlijk voor iedere controle. Het is lastig voor een accountant als hij alleen op zijn eigen gevoel af zou moeten gaan. Want wat zegt een gevoel van een accountant of een controleteam? Accountants opereren in een commerciële omgeving: als je teveel werkzaamheden doet, prijs je jezelf uit de markt of realiseer te weinig winst. Je wilt niet roomser zijn dan de paus. Als je te weinig werkzaamheden doet, heb je onvoldoende onderbouwing voor je verklaring. Je loopt het risico dat er achteraf toch materiële fouten in de jaarrekening blijken te zitten die je niet hebt gezien. Of dat bij een intern of extern dossieronderzoek blijkt dat je te weinig of niet de goede dingen hebt gedaan, met de mogelijkheid van sancties. Een duivels dilemma waarbij de COS je niet echt helpen.

En ja: in de praktijk zijn er vuistregels die richting geven. De grote internationale kantoren hebben kantoorspecifieke vuistregels ontwikkeld en opgenomen in hun wereldwijde controlemethodiek. Deze vuistregels druppelen ook door naar andere kantoren, maar ze zijn niet altijd gelijkluidend en laten vaak ook ruimte voor eigen interpretatie.

Maken we het ons zelf niet onnodig moeilijk? Want wat is controlekwaliteit? Is professionele oordeelsvorming een puur subjectieve, individuele kwestie? Of wordt er van ons verwacht dat we als controlerend accountants toch allemaal vergelijkbaar oordelen in vergelijkbare omstandigheden? Dat lijkt me wel, maar hoe bereiken we dat?

En is wat we doen wel goed uitlegbaar in een tijd dat uitleggen wat we doen heel belangrijk is? Wordt deze vraag niet nog acuter nu in de uitgebreide controleverklaring de accountant inzicht geeft in zijn controleproces en deze verklaringen met elkaar vergeleken kunnen worden? In een tijd waarin van de raden van commissarissen en de aandeelhouders in de algemene vergadering van aandeelhouders steeds kritischer worden?

Interessante, prangende vragen, waar ik niet direct een antwoord op heb maar wel nieuwsgierig naar ben.

Hoe kun je een goede controle doen als de regels vaag zijn of als niet duidelijk is waarom ze er zijn? De HRA is immers geen handboek controleleer. Een leuk vraagstuk!

In mijn bijdragen op deze site ga ik op reis door de regelgeving om te ontdekken waar het daadwerkelijk om gaat in een controle. En om een zo helder mogelijk beeld te krijgen van wat er concreet van je wordt verwacht als controlerend accountant. Ik kijk naar het regellandschap door mijn eigen bril, maar sta open voor tips en goede raad: hoe gaat in de praktijk bij verschillende kantoren, zie ik dingen over het hoofd?

Reageren? Graag! Doe dat hieronder of stuur een e-mail naar reactie@mvanderzijde.nl.

Dit is de tweede bijdrage in een serie waarin Marianne van der Zijde, ex-toezichthouder bij de AFM, vertelt hoe zij naar de accountancy kijkt, met als doel te helpen jaarrekeningcontroles leuker en beter te maken.