Alternatief verdienmodel noodzakelijk voor accountants om maatschappelijke taak te vervullen
De economische crisis is voorbij. Het debat over de oorzaken van de crisis en vooral over hoe een herhaling van de crisis kan worden voorkomen duurt echter onverminderd voort. Dat debat gaat, zeker in de politiek, gepaard met nogal wat emoties.
Pieter Jansen
De beschuldigende vinger wordt vaak gewezen in de richting van de banken en topbankiers, met hun (volgens velen exorbitante) bonussen. Ontegenzeggelijk hebben bankiers veel van hun maatschappelijke aanzien verloren.
Een gangbare verklaring voor de bankencrisis betreft de beloningen van bankiers. Topbankiers komen in aanmerking voor bonussen afgeleid van de belangen van aandeelhouders. Die bonussen zijn gebaseerd op korte termijn winst en stimuleren bankiers tot het nemen van (grote) risico's.
Door boekhoudschandalen in het verleden en de aanhoudende stroom aan maatschappelijke kritiek kunnen accountants bij de bankiers aansluiten in de rij van professies waarvan het maatschappelijk aanzien enorm is gekelderd. Dat is jammer. Net zoals voor bankiers, geldt dat accountants die vertrouwen genieten in de maatschappij cruciaal zijn voor het functioneren van iedere enigszins ontwikkelde economie.
Consumenten durven ondertussen weer geld uit te geven en ook investeerders lijken steeds meer vertrouwen in de toekomst te hebben. Zowel voor banken als voor accountants geldt dat er nauwelijks sprake lijkt van "herstel van vertrouwen". Op het gevaar af dat ik appels met peren ga vergelijken, wil ik de vraag stellen wat nu kenmerkend is voor de bankiers en de accountants die onze samenleving nodig heeft.
In abstracte bewoordingen is het allemaal zo gemakkelijk. Kreten als "rechte rug", "kritische houding" en "maatschappelijke verantwoordelijkheid" zijn snel opgeschreven en uitgesproken. Ik ben niet heel optimistisch over wat daarvan in de praktijk terecht zal komen. Het begint al in de collegezaal: als opleider van accountants constateer ik dat zelfs derdejaars bachelorstudenten nog nooit vrijwillig de jaarrekening van een onderneming of organisatie hebben bekeken, maar wel precies op hoogte zijn van de gangbare leaseauto's van startende assistent-accountants. In de woorden van één van mijn collega-opleiders: "Kun jij je iets voorstellen bij een student tandheelkunde die nooit een gebit bekijkt?"
Als het mis gaat bij banken of accountantsorganisaties betaalt de maatschappij direct of indirect de rekening. In directe zin: de belastingbetaler 'redt' banken in nood. In indirecte zin: gebrek aan vertrouwen in banken en accountantsorganisaties is niet goed voor het investeringsklimaat en dus niet bevorderlijk voor de economische groei.
Wat mag de maatschappij verwachten van banken en van accountantsorganisaties? Het klinkt misschien ouderwets, maar de essentie is: de ambitie en het vermogen om de maatschappij te dienen. Wat is daarvoor nodig? Om te beginnen moet de continuïteit van een bank of een accountantsorganisatie gewaarborgd zijn en dat betekent dat zo'n bedrijf een gezond bedrijfseconomisch rendement heeft. Als er sprake is van voortdurende omzetdruk, wordt onafhankelijkheid en het dienen van de maatschappij immers een lastige ambitie.
Helaas hebben de meeste grote accountantsorganisaties een verdienmodel dat zelfs bij een uitstekend rendement uitmondt in continue omzetdruk. Door het partnermodel te omarmen staan deze accountantsorganisaties, zelfs in de interne bedrijfsvoering, continue bloot aan een dominant aandeelhoudersperspectief op hun functioneren; mogelijk in nog sterkere mate dan bij de banken.
Voor de legitimiteit van accountantsorganisaties is winst niet genoeg. De organisatie moet vooral ten dienste staan van de maatschappij. Maar al in de collegebanken lijkt het maatschappelijk enorm relevante vak van accountant veel 'foute types' te trekken. Dat komt mede door de glitter and glamour uitstraling van veel grote accountantsorganisaties. Gelukkig zijn jonge mensen die na hun studie de arbeidsmarkt betreden nog enorm kneedbaar, maar dan moet je ze wel in de juiste vorm kneden. Accountantsorganisaties met een partnerstructuur lijken daartoe niet ingericht.
Een alternatief is een volgens het coöperatieve gedachtengoed ingerichte accountantsorganisatie, waarbij het (voor de continuïteit essentiële) bedrijfseconomische rendement van de organisatie niet de overhand heeft. De uitdaging is de inrichting van een coöperatief organisatiemodel, dat zich kenmerkt door een balans tussen het bedrijfseconomisch rendement van de accountantsorganisatie en haar dienende rol aan de maatschappij en aan haar klanten.
Pieter Jansen is hoogleraar controlling Rijksuniversiteit Groningen en directeur wetenschappelijk bureau Flynth adviseurs en accountants. Eerder was hij directeur van de BSc- en MSc-opleidingen Accountancy & Controlling aan de Rijksuniversiteit Groningen.