Wetten en regels zijn vaak niet de oplossing, maar het probleem
Als accountant en jurist ben ik – paradoxaal genoeg - geen groot liefhebber van wetten en regels. Er zijn er te veel, er komen er steeds meer bij en ze zijn vaak verwarrend of tegenstrijdig. De ‘goeden’ hebben ze niet nodig, maar zij moeten wel de kosten en overlast dragen daar de ‘slechten’ zich niet kunnen gedragen.
Wetten en regels zijn vaak niet de oplossing, maar het probleem. Dit is echter geen pleidooi om wetten en regels dan maar af te schaffen. Natuurlijk ben ik mij er ook van bewust dat een maatschappij niet zonder kan, mede met het oog op een rechtvaardige verdeling van lusten en lasten. Wetten en regels werken disciplinerend en brengen ordening aan. Dat is nodig in een maatschappij waarin conflicten en incidenten de orde van de dag zijn.
Toch denk ik vaak: kan het niet anders, kan het niet wat minder? Het is een vraagstuk waarvoor meerdere benaderingswijzen mogelijk zijn. Politiek, juridisch, (rechts)filosofisch, sociologisch, pedagogisch, ethisch en vast nog veel meer. Ik leg die echter terzijde en keer terug naar de zin ‘wetten en regels zijn vaak niet de oplossing, maar het probleem’. Een zin die ik betrek op de accountancysector en de compliance-industrie.
In het begin van deze eeuw werden we wereldwijd geconfronteerd met boekhoudschandalen. Enron, Worldcom, Healtsouth, Xerox en vele andere in de Verenigde Staten. In Europa onder meer Parmalat (Italië), Lernout & Hauspie (België) en in eigen land Ahold en de bouwfraude. Het gevolg was nieuwe wet- en regelgeving, met name op het gebied van corporate governance maar ook op het terrein van de accountancy. De Sarbanes-Oxley Act (VS) en de Wet Toezicht Accountantsorganisaties (NL) zijn daar voorbeelden van.
Nieuwe wet- en regelgeving heeft niet kunnen voorkomen dat financiële instellingen en de daaraan verbonden bestuurders, commissarissen, compliance-functionarissen en accountants faalden in de aanloop naar de financiële crisis (vanaf 2008). Diverse organisaties en hun bestuurders konden dankzij het dichtgeknepen oog van commissarissen en accountants onaanvaardbare risico’s nemen. Compliance was te vaak evenmin in staat effectief te opereren. En weer werd er gereageerd met aanscherping van wet- en regelgeving. Hetgeen niet heeft voorkomen dat aandeelhouders te maken hebben met enorme verliezen bij bijvoorbeeld het Britse bouwbedrijf Carillion en meubelgigant Steinhoff.
De boekhoudschandalen en de financiële crisis hebben ervoor gezorgd dat de accountantssector en de compliance-industrie – wederom paradoxaal genoeg – een cadeau kregen. Als beloning voor hun falen kregen zij met de nieuwe wet- en regelgeving werk in de schoot geworpen. De grote accountantsorganisaties, vooral hun consultants, adviseerden hun cliënten graag over de invoering van nieuwe wetgeving. Zij declareerden vele uren voor het opzetten en versterken van allerhande processen en procedures. De compliance-industrie dijde uit en verdiende aan de organisatie van allerhande opleidingen, seminars en congressen.
Zodra iedereen klaar is met adviseren en organiseren, de declarabele uren verminderen en de invoeringsfase van wet- en regelgeving is afgerond, volgt een ander verschijnsel. Accountants, adviseurs, juristen en compliance-officers kennen de nieuwe wet- en regelgeving inmiddels zo goed, dat zij uitstekend in staat zijn om de zwaktes en mazen daarin te herkennen. Tijd derhalve om te gaan adviseren en declareren inzake het opzetten van ingewikkelde constructies om optimaal gebruik te maken van de gesignaleerde zwaktes en mazen.
Op deze wijze kan er tweemaal aan nieuwe wet- en regelgeving worden verdiend. Door eerst uit te leggen hoe deze moet worden nageleefd (compliance) en daarna op welke wijze er handig gebruik van kan worden gemaakt. Dat laatste wordt ook wel ‘creative compliance’ genoemd. Daarbij wordt hooguit naar de letter van de wet gekeken, maar niet naar de bedoeling of geest daarvan. Bij deze vorm van compliance wordt uitgegaan van de gedachte dat hetgeen niet is verboden mag. Een gedachte die optimaal werd gehanteerd door de whizzkids die de off-balance constructies bij Enron en de risicovolle derivatenconstructies in de financiële sector bedachten.
Met de laatste zin ben ik weer terug bij af, bij de twee voorbeelden die ik in mijn betoog centraal stel. Zij illustreren waarom wet- en regelgeving niet alleen de oplossing, maar ook het probleem zijn. Anders gezegd: een schijnoplossing respectievelijk een onoplosbaar probleem.
Deze opinie is ook gepubliceerd in het Financieele Dagblad van 26 april 2018.