Noblesse oblige: accountants moeten focus op publiek belang nu waarmaken
In 2000, kort voordat de Enron affaire het vertrouwen in accountants een dreun gaf, publiceerde de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) haar gezaghebbende rapport 'Het borgen van publiek belang'.
Martin Dees en Rutger Vos
Volgens de Raad is niet elk maatschappelijk belang een publiek belang. Er is pas sprake van een publiek belang als de overheid zich de behartiging van een maatschappelijk belang aantrekt en het als beleidsdoelstelling aanmerkt, op grond van de overtuiging dat dit belang anders niet goed tot haar recht komt. Het gaat om structurele betrokkenheid. De overheid bepaalt ook hoe operationele verantwoordelijkheden ter behartiging van dat publiek belang moeten worden verdeeld tussen publieke en private partijen - de 'hoe-vraag'. Publieke belangen worden democratisch gelegitimeerd door uitspraken van de formele wetgever, aldus de WRR.
Sinds begin deze eeuw is de hoeveelheid wet- en regelgeving voor accountantscontroles gestaag gegroeid en zijn vele Kamerdebatten over de accountancysector gevoerd. We mogen blijkens deze intensieve overheidsbemoeienis stellen dat goede accountantscontrole een publiek belang is. Dat is voor accountants die wettelijke controles uitvoeren een mooi gegeven, iets om trots op te zijn en te koesteren. Het geeft hen maatschappelijke meerwaarde en status, en beschermt hun professie tegen vluchtigheid. Tegelijkertijd impliceert het ook een zwaarwegende maatschappelijke verantwoordelijkheid.
Minder fraai is het dan ook dat vergaande wettelijke regulering en stevig onafhankelijk toezicht nodig zijn gebleken om de goede behartiging van dit publieke belang te waarborgen. De balans tussen de publieke en de private verantwoordelijkheid voor het behartigen van het publieke belang 'accountantscontrole' is verschoven richting overheid. De vrije professionele ruimte van accountants is ingeperkt, als gevolg en blijk van gedaald vertrouwen. Is het denkbaar dat accountants die verspeelde ruimte over enige tijd weer terugwinnen?
Volgens ons alleen als accountants politiek en samenleving er duurzaam van weten te overtuigen dat zij het publieke belang steevast centraal stellen in hun organisaties en werkwijze. Want accountantscontrole is niet alleen een publiek belang, zij moet ook voluit in het teken staan van het publiek belang. Alleen dan kan het vertrouwen in accountants structureel herstellen, en de wetgever op termijn wellicht weer een stap terug doen.
"A distinguishing mark of the accountancy profession is its acceptance of the responsibility to act in the public interest", zo stelt de Code of Ethics for Professional Accountants wereldwijd*. "Bij deze beroepsgroep hoort een attitude die publiek belang stelt boven eigenbelang, die kwaliteit stelt boven winstmaximalisatie en die wordt gedreven door een continue verbetering van de professionele kwaliteit", vermeldt de openingsparagraaf van 'In het publiek belang' van de Werkgroep Toekomst Accountantsberoep.
De Commissie Toekomst Accountancysector (CTA) stelt echter in haar voorlopige bevindingen dat publiek belang en kwaliteit bij accountantsorganisaties weliswaar als waarden genoemd worden, maar dat een commerciële oriëntatie nog steeds het socialisatieproces lijkt te domineren. Het staat nog steeds niet vast dat de kwaliteitsgerichtheid intrinsiek gedragen zal worden en duurzaam is, aldus de commissie. Wij vinden dat een zorgwekkende bevinding, die noopt tot nadere bezinning, verdieping en actie. De antennes binnen de kantoren staan blijkbaar nog steeds niet goed gericht. Dat bedreigt niet alleen de kwaliteit, maar ook de gepercipieerde en feitelijke onafhankelijkheid waarmee controles worden uitgevoerd. En de goede invulling van de bredere maatschappelijke verantwoordelijkheid die accountants vanuit hun controletaak wordt toebedacht.
Pal voor het publiek belang staan is een cruciale morele notie die dagelijks in de praktijk moet worden waargemaakt en aan de samenleving getoond. Het zou van de websites van de kantoren af moeten spatten – quod non. "They are consultancy firms with auditing sidelines, rather than the other way around. (…) Their consultancy-driven slogans tell of transformation from financial watchdogs to professional jacks-of-all-trades, offering the answers on everything from complying with regulations to IT systems, mergers and acquisitions and corporate strategy", zo signaleert journalist Richard Brooks over de big four in zijn splijtende relaas Bean Counters, waarover Accountant.nl in 2018 berichtte.
Willen accountants geloofwaardig zijn in hun belofte het publiek belang te dienen, dan zal dat publiek belang als inspiratiebron en disciplinefactor moeten worden beschermd en floreren in de organisatie en cultuur binnen hun organisaties, en moeten spreken uit hun identiteit, prioriteiten en communicatie. Zo zou deze kernwaarde bijvoorbeeld bij de aanvaarding van controle-opdrachten moeten worden geëxpliciteerd, zodat de positie ten opzichte van de klanten van meet af aan helder is. Accountants als verdedigers van het publiek belang - het belang van de samenleving als geheel - tegen het prevaleren van deelbelangen, zoals het klantbelang of het commerciële eigen belang. De belangrijkste verbeteropgave voor de accountancysector ligt daarmee naar onze mening niet in nieuwe regels of intensiever toezicht, maar binnen de accountantsorganisaties zelf.
Om het publieke belang in de hoofden, harten en handelingen van accountants en hun organisaties te laten leven, behoeft het naar onze mening tevens een permanente prominente plek in opleidingen en trainingen. Wat is de diepere betekenis van het begrip? Hoe identificeer je de deelbelangen rond een controle-opdracht en hoe bemiddel je op legitieme wijze tussen deze deelbelangen vanuit het hogere 'publiek belang'? Belangrijke 'filosofische' vragen, waarvoor de beroepsregels vooralsnog nauwelijks handvatten bieden.
Het is volgens ons niet de digitalisering die de toekomst van het vak bedreigt, maar de dominantie van andere belangen dan het publiek belang.
* In de VGBA wordt public interest als 'algemeen belang' vertaald. Deze term verwijst volgens Wikipedia naar datgene dat voor het welzijn van het volk in zijn geheel nuttig, gewenst of nodig is.
Dr. Martin Dees RA en Rutger Vos MA MSc zijn werkzaam bij de Algemene Rekenkamer, respectievelijk als strategisch adviseur accountancyvraagstukken en als onderzoeker. Zij schrijven op persoonlijke titel.