Opinie 29 augustus 2019

De toekomst is belangrijker dan het verleden

Een oproep aan de Commissie Toekomst Accountancysector (CTA): in een snel veranderende omgeving moet het accent liggen op een andere inhoud van de accountantstaak en op gerichter AFM-toezicht.

Het accountantsberoep gaat al meer dan vijftig jaar door golven van zware kritiek. Die kritiek is het gevolg van boekhoudschandalen, fraudes en onverwachte faillissementen ondanks een pas afgegeven goedkeurende verklaring. De politiek heeft meerdere malen geprobeerd die kritiek te adresseren. Dit heeft in 2006 bijvoorbeeld internationaal geleid tot het creëren van extern toezicht op de accountants, in Nederland onder verantwoordelijkheid van de AFM, om de kwaliteit van controles beter te waarborgen. In Nederland heeft minister Hoekstra de aanhoudende onvrede over de kwaliteit en rol van de accountant ook onderkend. Eind vorig jaar heeft hij daartoe de CTA aangesteld. Die commissie moet met voorstellen komen die leiden tot duurzame verbeteringen van de werkzaamheden van de accountant, waarmee de kwaliteit van de accountantscontroles beter wordt gewaarborgd.

De volgende vijf aspecten vragen speciale aandacht van de CTA bij het exploreren van duurzame verbeteringen.

Veranderende controleomgeving, waarderingsproblematiek en continuïteit

De controleomgeving waarin de accountant anno 2019 in opereert is de laatste jaren wezenlijk veranderd en verandert in een steeds hoger tempo. Enerzijds door de technologie en anderzijds door nieuwe wetgeving als gevolg van klimaatverandering en door een veranderende, bewustere consument. 

In de controleomgeving anno 2019 wordt het beoordelen van de reële waarde van de activa op de balansen en de verantwoordelijkheid rond het begrip continuïteit van ondernemingen veel complexer en vraagt meer van de accountant qua kennis, diepgang werkzaamheden en toelichting, wil de accountant relevant blijven. Voorstellen van de commissie moeten daarop gericht zijn. 

Veel van de veranderingen worden gevoed door de enorme technologische vooruitgang, bijvoorbeeld op gebied van Artificial Intelligence, robotic process automation en blockchain technologie. Deze veranderingen spelen ook door in de accountantscontrole zelf, waarover later meer. Maar bovenal leidt de technologische revolutie tot een toevloed van nieuwe bedrijven (disrupters), die met hun diensten een bedreiging vormen voor bestaande businessmodellen. Nieuwkomers die jarenlang gigantische aanloopverliezen maken bij zeer beperkte (soms zelfs geen) omzet, waar de accountant de continuiteitsveronderstelling voor de jaarrekening moet beoordelen. Uber, een disrupter die nu tien jaar bestaat, kwam recentelijk met een kwartaalverlies van $5 miljard bij een omzet van "slechts" $3 miljard. De accountant moet de continuïteit van Uber beoordelen en wijzen op mogelijke onzekerheden qua continuïteit. De vraag is: heeft de accountant voldoende kennis van die markt? Hoe kan hij de continuïteitsveronderstelling (waaronder financieringsbehoefte) voldoende concretiseren en onderbouwen? Welke toelichting hoort daarbij? Veel van de disrupters kenmerken zich ook door aanzienlijk meer immateriële activa op de balans dan de traditionele bedrijven. Airbnb verhuurt meer dan een miljoen kamers per nacht, zonder onroerend goed op de balans. Dit maakt de waarderingsproblematiek extra lastig, iets waar de standaarden ook aandacht aan moeten gaan besteden.

Maar naast de disruptie van nieuwkomers raakt ook de veranderende consumentensmaak de waarderingsproblematiek en zo ook milieumaatregelen; denk aan het verbieden van dieselbrandstof voor grote steden en de beperking van CO2 uitstoot. Kraft Heinz is een voorbeeld waar de veranderende smaak van de consument heeft geleid tot een afboeking van meer dan $15 miljard op de activa.

General Electric en Exxon lieten ook miljarden afwaarderingen zien, als gevolg van de noodzaak tot het beperken van CO2 uitstoot.

Gerichter AFM-toezicht

Het AFM-toezicht zou zich, gelet op de toegenomen complexiteit en de veranderende rol van de accountant, moeten gaan beperken tot toezicht op accountants die organisaties van openbaar belang (oob's) controleren. Ook de toezichthouder moet zich kunnen focussen op de belangrijke en onderling verweven uitdagingen die voorliggen. Het afbakenen van het toezichtsbereik is daarbij essentieel. Voor de overige vergunninghoudende accountantsorganisaties moet het publieke toezicht in een andere vorm worden gegoten.

Daarnaast zou het aanbeveling verdienen als de AFM haar toezichthoudende taak wettelijk uitgebreid zou zien naar de audit committee van de oob. Het is tenslotte vaak zo dat kritiek op het functioneren van de accountant ook die AC indirect treft. De AFM zal dan inhoudelijk toezicht houden op de inhoudelijke rol van de AC bij aanstelling, voorstel tot jaarlijkse herbenoeming, bespreken en in overleg met de accountant vaststellen van het jaarlijkse controleprogramma, en de inhoudelijke gesprekken tussen AC en interne accountantsdienst.

Controlestandaarden

De twee bovenstaande accentverschuivingen brengen een derde aandachtspunt naar voren. De controlestandaarden moeten sneller worden aangepast aan de nieuwe controleomgeving. Vele standaarden zijn verouderd en sluiten onvoldoende aan op een omgeving die duidelijk hogere en andere eisen stelt aan de accountant. De accountant zal in de geschetste controleomgeving, in afwijking van vroeger, steeds minder gegevensgerichte controles gaan doen. Het accent komt te liggen op risico-inschattingswerkzaamheden en het evalueren van de beoordeling en toelichting door het management. De judgment rol van de accountant moet een zwaarder accent krijgen in de controlestandaarden.

Het inschatten van risico's op afwijkingen van materieel belang, door inzicht te verwerven in de entiteit en haar omgeving (zoals verwoord in HRA-standaard 315), krijgt anno 2019 een heel andere dimensie. De standaarden moeten concreter gaan beschrijven wat de accountant bij het uitvoeren van zijn controlewerkzaamheden geacht wordt minimaal te doen. Met de toevloed van nieuwkomers en nieuwe businessmodellen zal de accountant zich bijvoorbeeld moeten oriënteren op vergelijkingen met soortgelijke nieuwkomers, om de risico's te begrijpen en het management voldoende scherp uit te dagen op de onderliggende assumpties.