Tom Nierop

Dat was het thema van de deelsessie (in twee delen) Ethiek, de terugkeer van het geweten tijdens de Accountantsdag 2015. De bijeenkomst was samengesteld door

Arnout van Kempen, columnist voor Accountant.nl en adviseur op het gebied van compliance-, kwaliteit- en ethiekvraagstukken. Journalist Wouke van Scherrenburg leidde de sessie.

Van Kempen stelde vooraf dat een accountant moet willen deugen en vanuit principes moet redeneren. Volgens hem is ethiek aan te leren en te veranderen. Accountants zijn “gevoelsmensen” en moeten zich losmaken van hun “neurotische hang” naar regeltjes. “Als ik mensen in verwarring kan achterlaten en ze er de komende dagen nog eens over nadenken, ben ik al blij met deze middag.”

Drie ethisch-filosofische stromingen

Lambèr Royakkers, universitair hoofddocent Ethiek & Techniek en Militaire ethiek aan de Nederlandse Defensie Academie in Breda, zette het verschil uiteen tussen drie ethisch-filosofische stromingen. Dit aan de hand van een dilemma rond een klant die dubbele facturen ontvangt, maar dat zelf niet in de gaten heeft.

Volgens de deugdenethiek (Aristoteles) is achterhouden van informatie niet integer, dus licht je de klant in zo’n geval in. Volgens de gevolgenethiek zou je niets hoeven doen; de ontvanger van het geld heeft financieel voordeel, de klant weet niets en wordt er dus niet ongelukkiger van, en de totale hoeveelheid geluk gaat bijgevolg omhoog.

Volgens de beginselethiek van Kant, de ‘held’ van Royakkers, zou je in dit geval de klant wél informeren. “Met volledige informatie kan de klant een rationele beslissing nemen. Door informatie achter te houden zou je hem dus misbruiken.”

Ook Royakkers vindt dat deugden zijn aan te leren. “Integriteit is geen kwestie van je bent het of niet.” 

Er zijn wel diverse problemen bij het nemen van morele verantwoordelijkheid. In dat verband presenteerde hij onder meer een top 10 van morele excuses (zie kader).

‘Zonder meer regels loslaten geen goed idee’

Irene van Staveren, hoogleraar economie en ethiek (International Institute of Social Studies, Erasmus Universiteit Rotterdam) stelde dat de financiële wereld toe zou moeten van de nu overheersende “extreem resultaatgerichte” nutsethiek - gericht op winst, extrinsieke motivatie - naar een zorgethiek die zich kenmerkt door intrinsieke motivatie, samenwerking, vertrouwen en verantwoordelijkheid nemen.
De drie grootste banken hadden een cultuurenquête op dat gebied niet aangedurfd uit angst voor “nog meer negatieve krantenkoppen” maar via de vakbonden was het haar toch gelukt om de vakbondsleden aldaar hierover te enquêteren. Een van de conclusies was dat bankiers echt hun best doen om zorgzaam te zijn, maar dat dat pas lukt als ze daar de ruimte voor krijgen. Zo hadden van degenen die nooit een slecht product hebben verkocht 40 procent autonomie in het werk, en van degenen die wel slechte producten hebben verkocht 13 procent. “De vraag is dus of we op de goede weg zitten met nog meer regelgeving voor banken”, aldus Van Staveren. “Vooral de micro-regelgeving kan wel wat minder. Maar dat moet wel in combinatie met feedback, het bespreken van dilemma’s en dergelijke. Zonder meer de regels loslaten is geen goed idee.”

Zelfdenkende mensen opleiden

Hoe zorgen we voor een sector met zelfdenkende mensen? Die vraag stond centraal tijdens het tweede deel van de deelsessie.
Veel aandacht was er voor de zaak van de door ‘grootheidswaan’ gesneuvelde onderwijsgigant Amarantis, waar zo bleek later sprake was geweest van een 'financiële puinzooi' en 'onvoldoende accountantscontrole'.

René s’Jacob, senior manager bij Xerox, was destijds cfo van Amarantis en vertelde openlijk over zijn rol in deze “verschrikkelijke casus, die stijf staat van de ethische dilemma's.” Op de vraag van Wouke van Scherrenburg naar zijn eigen ervaring en rol, sprak hij van een ingewikkeld en sluipend proces. “Ik kwam er een jaar voor de crisis daar uitbrak en merkte wel dat allerlei dingen niet klopten. Dan is de afweging: ga je vechten of vluchten? Ik ben gebleven. De grens tussen dapper en dom is heel vaag.”

Gevoeligheid voor aanzien en dergelijke speelde bij die beslissing ook een rol, erkende hij. “Er werd gezegd blijf, blijf, blijf. Dat doet iets met mensen, ook met mij. Aanvankelijk dacht ik iets te kunnen redden, maar toen gingen de gebeurtenissen plotseling heel snel en lag een paar weken later alles op straat. Toen kon ik niet meer weg.”

Gevraagd naar belangrijke lessen uit die periode noemt s’Jacob achteraf het bij je eigen waarden blijven - “voelt iets goed of niet?”- en als tweede: eerder weggaan. Cruciaal is volgens hem ook om in dit soort situaties in gesprek te gaan met anderen. “Dat kan ook met de NBA. Dat heb ik toen helaas nagelaten.”

Ontkenningsfase voorbij

Dick Korf (partner KPMG Financial Services) keek terug op de periode in aanloop naar de kredietcrisis van 2008 en vindt achteraf dat hij zich destijds voor de parlementaire enquêtecommissie wel wat ‘defensief’ heeft uitgelaten.

Probleem voor een accountant blijft volgens hem echter dat een slechte organisatie toch een goede jaarrekening kan afleveren. “Had ik de instorting van het financiële systeem moeten voorzien? Nee, maar ik heb er wel van geleerd dat je moet zeggen waar het op staat, moet zeggen wat je ziet.”

In dat verband zei hij de ‘ontkenningsfase’ van het belang van extern toezicht op accountants ‘voorbij’ te zijn. “Dat toezicht maakt dat wij kunnen verantwoorden dat we het werk onder motorkap goed hebben gedaan. Vroeger kwam slecht werk niet naar buiten als het bedrijf verder goed ging. Nu kan dat wel.”

‘Al honderd jaar’

Historica Melanie van der Linden (VU Amsterdam) doet onderzoek naar de geschiedenis van het accountantsberoep. Volgens haar is het met het geweten nu “echt niet zo heel erg anders dan vroeger” en wordt de discussie over welke rol van de accountant wordt verwacht al zo’n honderd jaar gevoerd.

Ze verwees onder meer naar het rapport De accountant, morgen? (1971) en naar het feit dat de discussie ‘opdrachtgever betaalt controleur’ ook bij de oprichting van de eerste beroepsorganisatie al werd gevoerd. “Het is natuurlijk mooi dat we over die dingen praten, maar duurt het niet erg lang?”

Volgens Van der Linden is het geweten van accountants nooit weggeweest, alleen zijn er zoveel belangen waar je rekening mee moet houden, dat het moeilijk is de balans te vinden. “Maar het is echt niet zo dat het tot twintig jaar geleden allemaal fantastisch was.”

Rugzakje

De daaropvolgende paneldiscussie ging over de vraag hoe je jonge accountants de juiste morele houding aanleert.

Joke Halk, rechter bij de rechtbank Dordrecht, benadrukte het belang van veel praten met jonge rechters. “Houd je eigen mening. Toen ze dat voor het eerst gingen doen werd dat wel een clash. Dus zeg ik er nu bij dat ze zich een beetje moeten inhouden tot ze zijn beoordeeld.”

Margreeth Kloppenburg (Nyenrode Business University) probeert studenten ‘professional skills’ bij te brengen. “De regels zijn wel duidelijk, maar de beroepspraktijk is een moeras. Ook kantoren moeten er daarom tijd voor maken, bijvoorbeeld door jonge mensen meteen mee te nemen naar de klant. Helaas gebeurt dat niet altijd. Ik ken een geval van iemand die niet mocht worden rondgeleid omdat daar geen tijd voor was.”

Arthur van Bemmel (voorzitter van de adviescommissie NBA Young Profs) ervaart dat mensen heel lang “in dezelfde richting” blijven lopen. “Je leert hoe je je werk moet uitvoeren en wordt met een checklist het veld in gestuurd. Maar leer je zo zelfstandig nadenken? Nee, ik denk het niet.”

Olof Bik (directeur van de accountancyprogramma's en Associate Professor Behavioral & Cultural Governance), schetste een kernprobleem: “Wij kunnen zorgen voor de persoonlijke vorming maar weten niet in wat voor situaties ze terechtkomen. Als accountant zit je in professioneel intieme relaties en wij geven een rugzakje mee om daar je eigen weg in te vinden. Maar ook de werkomgeving heeft er een belangrijke taak in. Je hebt de nieuwe generatie nodig om het te veranderen. Het is daarom goed de energie te zien die leeft in de NBA Young Profs. Maar tegelijkertijd zitten ook zij al in een systeem.”

Leiderschap

In zijn afsluitende lezing wees filosoof Ad Verbrugge (VU Amsterdam) op de spanning die kan ontstaan tussen regels en geweten. “De neiging is soms om het geweten objectief maken, door regels en controle. Maar dan komt de nieuwe gewetensvraag: zijn die regels goed en is het toepassen ervan dus wel altijd goed? Als je daar niet meer in gelooft, ontstaat een vals geweten en wordt het tijd je af te vragen: waar zijn we mee bezig? Van belang is dan het subjectieve geweten, dat wordt gevormd door bepaalde praktijken die je als beroepsgroep hebt. Weet u met elkaar wat een goede accountant is, bezien vanuit uw maatschappelijke positie? Alles komt dan aan op leiderschap.”