Opinie 10 september 2012

Toon aan de top: 'Might makes Right' versus 'Right makes Might'

De mededeling van Ruud Dekkers dat de NBA terugkomt op haar aankondiging een publieke management letter over 'toon aan de top' te produceren, en het onderwerp een half toontje lager te laten zingen - eerst een 'discussierapport' - kwam eigenlijk niet als een verrassing. Ook niet als een teleurstelling. Eerder als een opluchting.

Want tone at the top is weerbarstige materie. Ik heb er al eerder een opzetje over geschreven. Met de toon zit het meestal wel goed, het gaat er meer om hoe de jongens en paar meiden aan de eenzame top zich nu echt gedragen.

Dat redelijk in beeld krijgen vereist meer dan een opinion poll onder hen die erover willen praten. Het vraagt om een onderzoeksraamwerk dat vertrouwen inboezemt, het schemergebied niet buiten beeld houdt, en uitgaat van een waardenstelsel waarin we onszelf en anderen kunnen herkennen.

Een prachtige bouwsteen voor een bij zo'n studie behorende verantwoordingsparagraaf is een oude discussie hier in Amerika over de strijd tussen might makes right en right makes might. Beide dictums suggereren causaliteit maar ze zijn inhoudelijk van een andere orde.

Might makes right, de bekendste van de twee, heeft qua gevoelswaarde en intentie sterk machiavellistische trekjes. Het suggereert het primaat van de macht, boven recht en gelijk. Het trekt zich er niets aan of het nu gaat om 'inhoud boven vorm' of omgekeerd, als het doel maar wordt bereikt.

Right makes might draagt een meer moralistische, maatschappelijk en professioneel verantwoorde boodschap in zich. Het is meer gewetensvol en zal 'vorm boven inhoud'-argumentaties en -constructies in de regel verwerpen.

Met might makes right hebben we in rond de bankencrisis weer uitbundig kennis kunnen maken: 'Koste wat het kost, duurzaamheidsuitspraken in corporate mission statements ten spijt, wij spelen het spel en/of buigen de regels tot het gewenste resultaat is bereikt. En we zijn in staat gehoorzame huurlingen te recruteren om dat voor ons te regelen.'

Daarom spreken we, anno 2012, aan deze kant van de oceaan niet langer over 'bankers' maar 'banksters'. Zij die hoger in de hiërarchische voedselketen zitten voelen zich niet altijd gehinderd door de noodzaak gelijk te moeten hebben. Machtsgebruik of zonodig -misbruik kan wonderen doen om gelijk te krijgen en maakt gelijk halen meestal overbodig.

Vandaar dat we nog steeds moeilijk begrijpen hoe het mogelijk is dat hele organisaties zo lang hun reputatie op het spel kunnen zetten - neem de Libor-affaire - zonder dat er een haan naar kraait.

Maar might makes right is niet alleen kommer en kwel. Met name in situaties waar redelijke mensen er om redelijke redenen redelijk verschillende meningen op na kunnen houden en er knopen doorgehakt moeten worden, biedt het richting, uitkomst, helderheid en finaliteit.

Right makes might is het minder bekende neefje van might makes right. Het is de mantra van idealisten - en in iedere rechtgeaarde professional zit wel een idealist! - die moeite hebben zich neer te leggen bij een verschil tussen gelijk hebben en gelijk krijgen. Ze kunnen stug geloven dat professioneel gelijk of maatschappelijk belang uiteindelijk altijd zal zegevieren, wat ook de machtsverhoudingen zijn.

Als beide gezegden de wegen kruisen zijn op korte termijn de voorrangsregels duidelijk: Might makes right neemt voorrang - of ze het heeft of niet. Op langere termijn is er meer hoop. Als de boel maar genoeg verziekt krijgt right makes might, meestal crisisgedreven, weer een kans op zegevieren.

Maar dan is de schade al aangericht.

Hier in de VS gaat de strijd tussen de twee terug tot het begin van de Amerikaanse Grondwet. 'Right makes might' kreeg vooral bekendheid als slotzin in de 'Cooper speech' van Abraham Lincoln in 1860, aan de vooravond van de Amerikaanse burgeroorlog. Een oorlog met een lange aanlooptijd, waar aanvankelijk might makes right regeerde maar uiteindelijk right makes might prevaleerde: "Let us have faith that right makes might, and in that faith, let us, to the end, dare to do our duty as we understand it."

Dat het nog eens honderd jaar moest duren om er echte inhoud aan te geven, toont wel de taaiheid van might makes right. Omgekeerd kan het idealistische right makes might ook oneigenlijk worden gebruikt. Omdat de woorden in beide uitdrukkingen een andere betekenis en gevoelswaarde hebben, is er een groot schemergebied met ruimte voor manipulatie.

Binnen ons beroep zijn er voorbeelden van een pervers gebruik van right makes might. Bijvoorbeeld wanneer we 'vorm boven inhoud' aanvoeren ter verdediging van een handelswijze waarvan overduidelijk is dat ‘inhoud boven vorm' had moeten prevaleren.

Denk aan Repo 105 in de Lehman-zaak: "We hebben ons aan de regels gehouden, maar de regels waren fout." Daarmee wordt impliciet een beroep gedaan op een fragiel formalistisch recht en wordt tegelijk het failliet aangekondigd van ‘inhoud boven vorm' in alles wat we doen - zodra het beter uitkomt.

Het thema 'toon aan de top' verdient niet alleen een zorgvuldige uitwerking, maar binnen die uitwerking ook een verantwoordingskader dat duidelijk maakt waar het nu echt over gaat.

Ik hoop dat deze sideshow van de Amerikaanse strijd tussen might makes right en right makes might daarbij kan helpen.