Opinie

Vertrouwensleer 2.0

Accountants beogen vertrouwenspersonen te zijn in het zakelijk verkeer, volgens de Leer van het gewekte vertrouwen van grondlegger Limperg uit 1933. In veler ogen personifiëren ze wantrouwen. De beroepsgroep faciliteert een doorgeschoten stapeling van toezicht- en controleregimes, de 'audit society' van Power (1997). Waar ging het fout en wat is daar aan te doen?

Accountancy begon met een - terechte - focus op betrouwbaarder cijfers. In een tijd waarin boekhouden gereguleerd werd door 'goed koopmansgebruik' waren 'foute kooplui' te identificeren aan de hand van al te creatief boekhouden. De focus op administratieve organisatie en interne beheersing, met Starreveld als icoon, was aanvankelijk ook functioneel. Organisaties leerden daardoor omgaan met sterk toegenomen technische mogelijkheden. In een verdichtende netwerksamenleving met een wildgroei aan verslaggevings- en controlerichtlijnen is dat echter niet meer functioneel. Vasthouden aan 'toevoegen van betrouwbaarheid aan informatie' als essentie van het beroep en aan een kernvak dat zich nadrukkelijk als 'mechanistisch'presenteert leidt dan tot uitwassen: Power's 'rituals of verification' en Paape's in control verklaringen bestaande uit 'gebakken lucht' (2008).

Accountants zouden er goed aan doen om een groter deel van hun aandacht te verleggen naar 'de menselijke component' in organisaties en naar 'de wisselwerking daarvan met formele systemen' (van de Ven, 2008). Kan het vak administratieve organisatie, alias bestuurlijke informatie verzorging, alias adminastrieve informatie systemen niet beter plaatsmaken voor organisatiepsychologie? De inhoud van AO/BIV/AIS zou beter op zijn plek zijn (en heeft ook al deels een plek) in management en financial accounting en in management control.

Vertrouwen is een eigenschap die ontstaat in menselijke relaties. Het is een cultuurkenmerk van groepen. Het komt te voet en het gaat te paard. Dat laatste bij onvoldoende aandacht voor menselijke behoeften en onzekerheden, voor organisatiepsychologie dus. Control (beheersing) daarentegen is een eigenschap van formele systemen, waaruit de mens weggedacht is en de menselijke behoefte aan autonomie en creativiteit weggeregeld. 

Kaplan en Mikes (2012) introduceerden het onderscheid tussen voorkombare (interne), strategische en externe risico’s. Dat onderscheid is bruikbaarder dan het COSO-onderscheid tussen strategische, operationele, financiële en compliance risico’s. Het is namelijk direct te koppelen aan verschillende sociale verbanden:

  • voorkombare/interne risico's hebben hun oorsprong in de organisatie zelf
  • strategische risico's spelen in het netwerk van organisatie en belanghebbenden
  • externe risico's hebben hun oorsprong in de rest van de samenleving, buiten die span of interest.

Binnen al die verbanden kun je vertrouwen meten en daaraan bouwen. De meetbaarheid daarvan is niet minder dan de meetbaarheid van de beheersing en de beheersbaarheid die ten grondslag zou moeten liggen aan in control verklaringen. 

Een handvat voor het meten van en bouwen aan vertrouwen in sociale verbanden zijn de succesfactoren daarvoor die ontwikkeld zijn bij het Ministerie van financiën:

  1. duidelijkheid over wederzijdse verwachtingen;
  2. vermogen om verwachtingen waar te maken;
  3. gedeeld belang;
  4. goed gevoel bij elkaar;
  5. open communicatie;
  6. acceptatie van het risico van vertrouwen;
  7. acceptatie van bevraagd worden op voldoen aan verwachtingen;
  8. inbreuken op vertrouwen open bespreken;
  9. consequenties verbinden aan systematische inbreuken op vertrouwen.

1, 2, 6, 7 en 9 zijn wat wel 'harde controls' worden genoemd en 3, 4, 5 en 8 'zachte'.

Bij veel (kleinere) organisaties is het vaak de externe accountant die aankaart dat ze meer aandacht moeten besteden aan risicomanagement in hun jaarverslag. Dat kan aan de hand van die succesfactoren. Grotere organisaties besteden daar op eigen kracht aandacht aan. Daar kunnen accountants als externe adviseurs en in business zorgen dat risicomanagement niet beperkt blijft tot risico's kwantificeren en met voldoende risicodragend vermogen afdekken. Het is zaak dat ook de (relationele) oorzaken ervan waar mogelijk gemitigeerd worden en dat er open over gepraat wordt. Strategische risico's in de zin zoals Kaplan en Mikes die benoemen zijn inherent aan dat waartoe een organisatie op aarde is. Daar waar ze problematische vormen aannemen is de talking cure van Holt (2004) bruikbaar: bij gebrek aan bovengenoemde succesfactoren 5, 7 en 8 hebben organisaties baat bij een soort collectieve psychoanalyse, waarvoor Holt aanzetten geeft.

Een andere operationalisering van 'psychoanalyse voor organisaties' is te vinden in Stevens' Met open vizier: auditing als stimulerende interventie (2012). Reguliere audits die toetsen aan formele toetsingskaders vormen één van de vier categorieën audits die hij daarin beschrijft. De andere drie zijn achtereenvolgens:

  1. procesdoorlichting: gericht op voldoen aan inhoudelijke, professionele standaarden;
  2. organisatiedoorlichting: gericht op passendheid gezien eigen visie en missie;
  3. analyse van externe connectiviteit: gericht op gezonde interactie met de organisatie-omgeving.

Accountantsorganisaties kunnen daarvoor organisatieadviesdeskundigheid in huis halen. Met hun eigen ervaring in hun 'natuurlijke adviesrol' komen ze in veel gevallen echter ook al een heel eind. De vertrouwensleer 2.0 hoeft niet veel meer te zijn dan een herinterpretatie van de bestaande praktijk vanuit ander perspectief, zoals ook Limpergs 'Leer van het gewekte vertrouwen' dat destijds was.

Wat vindt u van deze opinie?

Reageer Spelregels debat

Wim Nusselder is ontwikkelingseconoom en werkt als public controller bij not-for-profit organisaties. Hij was in 2014 initiatiefnemer van de initiatiefgroep verbreding opdrachtgeverschap accountantscontrole en organiseert nu permanente educatie rond ‘Bouw vertrouwen, beperk beheersing’, desgewenst ook voor accountants.

reacties

Reageren op een artikel kan tot drie maanden na plaatsing. Reageren op dit artikel is daarom niet meer mogelijk.

Aanmelden nieuwsbrief

Ontvang elke werkdag (maandag t/m vrijdag) de laatste nieuwsberichten, opinies en artikelen in uw mailbox.

Bent u NBA-lid? Dan kunt u zich ook aanmelden via uw ledenprofiel op MijnNBA.nl.