Wat redelijk is of wordt gevonden, kan in de tijd veranderen, aldus Arjan Brouwer.

Discussie Column Gisteren

Relatief redelijk?

Recent bracht de AFM een rapport uit over het gebruik van geavanceerde audittools, waaronder (Gen)AI. De AFM start met de boodschap dat deze tools accountantsorganisaties volop kansen bieden en dat ze innovatie aanmoedigt, mits verantwoord en beheerst.

Het is interessant hoe de boodschap van de AFM wordt opgepikt en vertaald door verschillende media. Het FD kopt dat de AFM waarschuwt dat AI ten koste kan gaan van kwaliteit terwijl Accountant.nl schrijft dat de AFM blij is met het gebruik van geavanceerde audittools door kantoren. Het is best mogelijk dat beide verslaggevers gelijk hebben en dat de waarheid, zoals zo vaak, ergens in het midden ligt. Dit voorbeeld laat maar weer eens zien dat verslaggeving subjectief is en dat het belangrijk is niet alleen af te gaan op koppen, maar zelf kennis te nemen van de details en je eigen oordeel te vormen.

Hoewel de meningen over de toepassingsmogelijkheden en de snelheid waarmee deze worden geïmplementeerd nogal uiteenlopen, is het geen gewaagde voorspelling dat de technologische mogelijkheden zullen toenemen en steeds meer onderdelen van de controle in de toekomst geheel of gedeeltelijk kunnen worden geautomatiseerd. Wat ik een interessante vraag vind, is wat daarvan de consequentie is. Sommigen wijzen op de efficiency die zal worden gerealiseerd, anderen op de kwaliteit die omhoog zal gaan.

Maar wat is kwaliteit in de context van de accountantscontrole? Die wordt bepaald door de mate waarin de doelstelling wordt behaald: het geven van een redelijke mate van zekerheid over de vraag of de verantwoording als geheel vrij is van een afwijking van materieel belang als gevolg van fraude of fouten (NV COS 200). Wat is dan redelijk?

De verwachting die ik redelijkerwijs heb, of vind te mogen hebben, van een telefoon is nu anders dan twintig jaar geleden. Hetzelfde geldt voor een auto, een televisie, een computer en vele andere producten. Wat ik toen redelijk of goed vond, zou nu absoluut niet meer aan mijn verwachtingen voldoen. Zou dat niet ook gelden voor de zekerheid die redelijkerwijs mag worden verwacht? Dat is niet alleen relevant in het kader van de zekerheid die de accountant geeft bij een jaarrekening, maar het begrip redelijke mate van zekerheid komt ook terug in de Verklaring Omtrent Risicobeheersing en andere regelgeving.

Wat redelijk is of wordt gevonden, kan in de tijd veranderen en afhankelijk zijn van de context. `De mens is de maat van alle dingen`, aldus Protagoras. In de context van de jaarrekeningcontrole wordt de redelijke mate van zekerheid wel vertaald naar een 95-procentzekerheidsniveau, bijvoorbeeld in het kader van steekproeven.

Meer kwalitatief gaat het over het feit dat een 100-procentzekerheidsniveau niet is te realiseren doordat er inherente beperkingen aan een controle zijn verbonden en er een grens is aan de extra kosten die het verkrijgen van extra zekerheid rechtvaardigen. De accountant realiseert een hoog, maar niet absoluut, niveau van zekerheid en brengt het risico (van een onjuist oordeel) terug tot een aanvaardbaar laag niveau.

Bepaalde inherente beperkingen zullen in de toekomst, als gevolg van technologische oplossingen, wellicht geen of een minder grote rol spelen. Bijvoorbeeld doordat het beter mogelijk wordt om volledige populaties te onderzoeken, waardoor minder gebruik wordt gemaakt van steekproeven. Maar wat nu als dit bij veel controles kan worden ingezet, maar niet bij alle, omdat de gecontroleerde ondernemingen niet allemaal even 'digitaal' zijn? En wat nu als technologische vernieuwingen tegelijkertijd zorgen voor nieuwe uitdagingen, bijvoorbeeld doordat fraude gemakkelijker en geavanceerder wordt, of door het risico van hallucinatie? Niet voor niets is hallucineren gekozen tot het woord van het jaar 2025.

Ik heb niet het antwoord op al deze vragen. Wel denk ik dat een redelijke mate van zekerheid geen statisch begrip is en dat het van belang is dat we de dialoog over gerechtvaardigde en onrealistische verwachtingen zowel binnen de sector als met stakeholders blijven voeren. Een mooi voornemen voor 2026!