Nart Wielaard

95 procent van de mensen vindt zichzelf een betere chauffeur dan gemiddeld. En 84 procent van de Franse mannen acht zichzelf een bovengemiddelde minnaar. Je hoeft geen wiskunde te hebben gestudeerd om te begrijpen dat dit niet kan overeenstemmen met de werkelijkheid. Deze en andere bekende voorbeelden (bekend onder de noemer Lake Wobegon effect) laten zien dat we als mens onze vaardigheden schromelijk overschatten. Ook in professionele omgevingen: onderzoek van Camerer en Lovallo (1999) liet zien dat mensen dat ook doen in vakgebieden waarin objectieve feedback beschikbaar is.

Daniel Kahneman, de grondlegger van de gedragseconomie, wist het treffend te formuleren: “We can be blind to the obvious, and we are also blind to our blindness." Hij liet in zijn Magnum Opus Thinking, Fast and Slow overtuigend zien dat ons brein eigenlijk twee snelheden kent. Het snelle systeem (emotioneel, intuïtief, impulsief) neemt het overgrote deel van de beslissingen. Het langzame systeem, dat ruimte biedt voor zorgvuldig wikken en wegen, wordt maar af en toe ingezet. Vertaald naar de praktijk: veel besluiten zijn in organisaties al genomen voordat er ook maar één spreadsheet of business case is gemaakt.

'Veel besluiten zijn in organisaties al genomen voordat er ook maar één spreadsheet of business case is gemaakt.'

Weeffouten

Naast het risico van zelfoverschatting spelen tal van andere weeffouten in de mens een rol. Denk aan confirmation bias: de neiging om vooral te zien wat je al gelooft. Een financieel directeur die overtuigd is van de winstgevendheid van een nieuw project, zal geneigd zijn de signalen die daarop wijzen te benadrukken en de tegenargumenten te bagatelliseren. Een accountant die al overtuigd is van de kwaliteit van een bepaald proces of de integriteit van zijn klant, zal sneller bewijs vinden dat dat beeld bevestigt en red flags zo lang mogelijk negeren.

Of denk aan anchoring: het vasthouden aan een eerste indruk of cijfer. In een onderzoek van Joyce en Biddle (2001) bleken accountants hun oordeel over waarderingen te laten beïnvloeden door het eerste bedrag dat ze zagen, ook als dat willekeurig was.

Accountants zijn dus ook gewoon mensen en vallen ten prooi aan de weeffouten van die mensen. Voor het accountantsvak is dit alles welbeschouwd nogal een ongemakkelijke waarheid. De controle veronderstelt immers een rationele aanpak, terwijl de werkelijkheid vol irrationeel gedrag zit.

Shortcuts

Wat moeten we daarmee? Kunnen we misschien het 'langzame systeem' van Kahnemann aanzetten in ons brein? Was het maar waar. Er zijn wel degelijk wat 'trucjes' om ons daartoe te prikkelen. Denk aan bewust pauzes inbouwen in besluitvorming ("we slapen er nog een nachtje over") of het welbewust organiseren van tegenspraak in je omgeving. Maar Kahneman zegt zelf ook dat het eigenlijk onmogelijk is om het snelle systeem helemaal uit te zetten. Die shortcuts in ons gedrag, die zijn er nu eenmaal.

'De accountant van de toekomst moet een specialist zijn in menselijk gedrag, niet alleen in boekhoudregels en administratieve organisatie.'

Ook belangen spelen een (onbewuste) rol in de irrationaliteit. De accountant die een risicovolle aanname laat passeren, doet dat niet per se uit gemakzucht, maar omdat hij zich loyaal voelt aan de klant of aan zijn team. Dat betoogde de Israëlische wetenschapper Dan Ariely al eens in gesprek met Accountant.nl. Zaken als geld en vriendschap beïnvloeden de oordelen van een accountant veel meer dan we denken. Het is volgens Ariely dan ook simpelweg onmogelijk om geheel objectieve beslissingen te nemen. Dat is volgens hem geen waardeoordeel over het vak, maar een feit.

Dat feit staat nogal op gespannen voet met de basisregels van het vak, waarin juist objectiviteit en onafhankelijkheid belangrijke pilaren zijn. Hoe laat dat zich rijmen met de menselijke weeffouten?

Gedrag

Eigenlijk is het de hoogste tijd dat er naast de klassieke controlerende functie - het checken van cijfers en procedures - veel meer ruimte komt voor gedragsanalyse. De accountant van de toekomst moet een specialist zijn in menselijk gedrag, niet alleen in boekhoudregels en administratieve organisatie.

Gelukkig vinden gedragswetenschappelijke inzichten langzaam hun weg in de accountancy. Opleidingen besteden meer aandacht aan behavioral auditing: het herkennen van psychologische valkuilen, het ontwikkelen van professionele scepsis, het doorzien van groepsdruk en andere vergelijkbare onderwerpen. De controle zou dan minder een rationeel stappenplan moeten worden en meer een gesprek over menselijkheid, macht en motieven. Misschien is de paradox van het vak wel dat, hoe beter je begrijpt dat volledige objectiviteit niet bestaat, hoe betrouwbaarder het oordeel wordt. Die zelfkennis - de erkenning van onze irrationaliteit - is dan geen zwaktebod, maar een supersterk professioneel inzicht.

Mogelijk denkt u op dit moment: wat een onzin. Als accountant kan ik echt wel rationeel oordelen en die extra aandacht voor de gedragswetenschappelijke kant is echt niet nodig. Dat zou kunnen. Maar het zou ook kunnen dat u ten prooi bent gevallen aan zelfoverschatting. Lees dit artikel dan opnieuw. U komt niet langs start en ontvangt geen 20.000 euro. 

Op de Accountantsdag gaan BusySeasonTalks-hosts Tülay Gedik en Leo Veldhuizen in gesprek met neuropsycholoog Margriet Sitskoorn, over hoe ons brein werkt. Sitskoorn laat zien hoe snel we in gebaande paden denken en hoe je ervoor kunt zorgen dat je nieuwsgierig blijft. Aanmelden kan via de speciale Accountantsdag-pagina op nba.nl.