Lex van Almelo

De AFM verwijt de accountant dat hij significante (fraude)risico's heeft geïdenticeerd op niet-naleving van de regels inzake Internationational Trade in Arms (ITAR), inzake omkoping en corruptie en inzake witwassen. De accountant heeft hiervoor ook gegevensgerichte controlewerkzaamheden opgenomen in het controleplan. Alleen blijkt nergens uit het controledossier dat die werkzaamheden ook zijn uitgevoerd. Verder geeft de accountant aan niet te hebben gesteund op de interne beheersing van Airbus, terwijl het controledossier die indruk wél wekt.

De advocaat van de aangeklaagde accountant vindt de suggestie van de AFM dat er in 2019 sprake was van fraude en corruptie onjuist. "Als dat zo was, hadden de autoriteiten in 2020 geen schikking getroffen met Airbus."

Zie hier in een notedop hoe de toezichthouder en de accountant tijdens de mondelinge behandeling van de tuchtklacht op 28 november met hetzelfde controledossier in de hand volstrekt verschillende verhalen vertellen. De leden van de Accountantskamer lijken er op sommige momenten door in verwarring gebracht. "Misschien is dat ook wel de bedoeling", zegt een neutrale toeschouwer tijdens een schorsing.

Schikking van 3,7 miljard

Op 31 januari 2020 keurt een rechtbank in New York de schikking goed van Airbus met drie toezichthouders. Aan het Franse OM (PNF) betaalt de fabrikant van vliegtuigen, helikopters en defensiematerieel een boete van 2.083.137.455 euro, aan de Britse FIOD (SFO) 983.974.311 euro en aan het Amerikaanse OM (DoJ) 526.150.496. Airbus betaalt het Amerikaanse BuZa-ministerie (DoS) volgens de schikking 9.009.008 euro, waarvan het bedrijf 4.504.504 euro heeft gestoken in een goedgekeurd herstel- en complianceprogramma. Van 2008 tot 2015 heeft het bedrijf miljoenen betaald aan managers en ambtenaren die betrokken waren bij de aanschaf van Airbus-producten. De betalingen werden verhuld met valse facturen en tussenrekeningen. Andere aanschaffers werden gunstig gestemd met sexual entertainment.

Een stevig complianceprogramma is niet alleen nodig om schoon schip te maken, maar ook om toekomstige wetsovertredingen te voorkomen. Met de schikking krijgt Airbus een proeftijd van drie jaar. Als het daarbinnen opnieuw misgaat, wordt het bedrijf alsnog vervolgd en zijn de financiële gevolgen niet te overzien. In 2023 is de schikking definitief geworden.

Verkennend onderzoek

De AFM is niet betrokken bij de schikking, maar ziet daarin wel aanleiding voor een verkennend onderzoek. Het hoofdkantoor van Airbus staat immers in Leiden en de groepsaccountant is verbonden aan een Nederlands big four-kantoor. De groepsaccountant verstrekt op 12 februari 2020 een goedkeurende verklaring bij de jaarrekening 2019. De accountant is zich naar eigen zeggen "terdege bewust van de grote uitdaging", als hij in 2016 aantreedt. Daarom heeft hij voortdurend specialisten geconsulteerd en uit eigen beweging de AFM geïnformeerd.

Dat laatste nuanceert de toezichthouder: Het eerste gesprek ging er alleen over dat het controleteam geen toegang had tot alle informatie, vanwege het legal privilege van de advocaten die betrokken waren bij interne onderzoeken. "Het gesprek ging niet over de risico-analyse", zegt de advocaat van de AFM. In juli 2020 mondt het verkennend onderzoek van de AFM uit in een incident-onderzoek: de toezichthouder vordert het dossier en stelt gedurende het onderzoek veel vragen, waarop de antwoorden niet altijd bevredigen. De toezichthouder dient een tuchtklacht in, omdat de casus zo groot is dat zij het belangrijk vindt die te laten toetsen door de Accountantskamer. Bovendien zijn fraude en de poortwachtersrol van de accountant "al langer een groot topic".

'De toezichthouder dient een tuchtklacht in, omdat de casus zo groot is dat zij het belangrijk vindt die te laten toetsen door de Accountantskamer.'

Zitting

Nadat beide partijen en de leden van de Accountantskamer kennis namen van ruim duizend pagina's aan processtukken en bijlagen, komt de zaak op zitting. In een kennelijke poging de groepsaccountant gerust te stellen, memoreert de voorzitter van de Accountantskamer bij de opening van de zitting diens berisping uit 2023. Die kreeg hij als OKB'er in een andere zaak. Maar omdat die maatregel pas definitief is geworden nadat hij de goedkeurende verklaring afgaf bij de jaarrekening 2019 van Airbus, is er volgens de voorzitter geen sprake van recidive.

Feitelijk gaat het bij die berisping om een gebrek aan dossiervorming en te weinig aandacht voor significante onderwerpen als fraude en onregelmatigheden - vrijwel dezelfde verwijten als in de Airbus-tuchtklacht. Om een nieuwe tik op de vingers te voorkomen, stelt de accountant dat de AFM het controledossier verkeerd interpreteert. In het licht van de schikking heeft de controle zich beperkt tot de beoordeling van de opzet en effectieve werking van het compliance framework. Want als hét significante frauderisico zag het controleteam management override, ofwel: het management zegt dat alles op orde is om de schikking niet in de waagschaal te stellen. Andere frauderisico's waren niet significant, want niet materieel. Verder heeft de accountant naar eigen zeggen niet gesteund op de interne beheersing van Airbus en alleen gegevensgerichte werkzaamheden uitgevoerd. De grote vraag tijdens de zitting is: welke werkzaamheden dan? En waar in het controledossier is te vinden dat die werkzaamheden ook daadwerkelijk zijn uitgevoerd?

Data-analyse

De AFM zegt in het controledossier te hebben gezien dat het controleteam wel degelijk significante risico's heeft geïdentificeerd op overtreding van de wapenhandelvoorschriften,  op omkoping en corruptie en op witwassen. De accountant heeft daar terecht het controleplan op afgestemd, want bij een internationaal bedrijf als Airbus bestaan er inherente (fraude)risico's, die in het verleden ook werkelijkheid zijn geworden, zoals uit de schikking blijkt. Mede gezien de proeftijd van de schikking was er volgens de AFM alle aanleiding om gegevensgerichte controlewerkzaamheden uit te voeren. Maar de toezichthouder kan in het controledossier niets vinden over de uitvoering en bevindingen daarvan, op een data-analyse na.

De groepsaccountant geeft desgevraagd aan dat het bij de data-analyse ging om "een beperkte pilot", waarbij de focus lag op betalingen aan business partners. Deze "analyse van een subset van een subset" is "op sommige punten gelukt". Bij de analyse "kwamen geen rode vlaggen naar boven".

Eén van de accountantsleden van de Kamer vraagt: "U hebt niet gesteund op de IB en ook geen echte data-analyse uitgevoerd. Welke werkzaamheden heeft u dan wel gedaan?" De groepsaccountant: "Naar de opzet en werking van het compliance framework gekeken. Wij hebben daarover gezegd dat wij een grote vooruitgang zagen. Het was nog niet helemaal op het niveau van wat het zou moeten zijn, er was nog steeds werk aan de winkel, maar de uitkomst van één jaar werk was: er is een enorme verbetering."

Verrassing

Een groot deel van de middagzitting gaat op aan het zoeken naar passages, waaruit moet blijken dat de accountant méér gegevensgerichte werkzaamheden uitvoerde, echt niet steunde op de IB en wel degelijk professionele oordeelsvorming toepaste bij de evaluatie van de inherente risico's.

'Volgens vaste rechtspraak moet een controledossier zo zijn opgezet dat een andere accountant er moeiteloos de weg in kan vinden.'

Nadat de voorzitter van de Accountantskamer eerder wees op de algemene regel dat wat niet in het dossier zit, niet is gedaan, zegt zij tot slot dat de kamer nog eens in het dossier zal kijken op de vindplaatsen die de accountant en zijn advocaat hebben aangewezen. Maar volgens vaste rechtspraak moet een controledossier zo zijn opgezet dat een andere accountant er moeiteloos de weg in kan vinden. En in een verweer is het niet voldoende om alleen te wijzen op bijlagen.

De accountant zegt in zijn slotwoord dat het als een verrassing is gekomen dat de AFM een klacht heeft ingediend, vijf jaar na afgifte van de accountansverklaring en een jaar nadat hij met pensioen is gegaan (hij heeft zich in 2024 uitgeschreven als accountant). "Ik sta nog steeds achter de goedkeurende verklaring", zegt hij. Waarna hij zijn controleteam bedankt voor het werk van toen en zijn kantoor voor de steun nu.

Sinterklaas

De AFM lijkt te strooien met klachten over gebrekkige frauderisico's. Op vrijdag 5 december behandelt de Accountantskamer opnieuw een klacht over een externe accountant die onvoldoende en geschikte controle-informatie zou hebben verkregen, de frauderisico-analyse niet professioneel-kritisch genoeg zou hebben uitgevoerd en onvoldoende professionele oordeelsvorming zou hebben toegepast.

De uitspraak van de Accountantskamer volgt naar verwachting over circa twaalf weken. Via de rubriek Tuchtrecht op deze website wordt daarover t.z.t. nader bericht.