Marcel Pheijffer

Marcel Pheijffer pleit voor toevoeging van het vak 'Filosofie voor accountants' aan de opleiding, om studenten in hun professionaliteit en gedrag steviger te vormen.

Discussie Column

Filosofie voor accountants

Sinds het aantal bijdragen van mijn hand op deze site is beperkt tot een maandelijkse column, moet ik strakker zijn in mijn onderwerpkeuze. Er is immers altijd genoeg aanbod aan onderwerpen om over te schrijven. Dit keer omvatte het keuzepalet onder meer:

  • 'de accountant als klokkenluider', een onzalig idee gelanceerd door een VVD-kamerlid;
  • dat Marco van der Vegte in ‘Vragen aan de voorzitter’ ingaat op mijn laatste column en deze weliswaar onderschrijft, maar nauwelijks concreet antwoord geeft op de daarin aan hem gestelde vraag;
  • dat Amerikanen actie ondernemen tegen Chinese ondernemingen die in de Verenigde Staten actief zijn, maar zich niet onderwerpen aan overheidstoezicht;
  • de Wirecard-affaire en het gepruttel en gespartel van EY;
  • de onlangs gepubliceerde 'baanbrekende' beleidsstandpunten van de NBA: uitingen van een springlevend beroep, of ook gepruttel en gespartel in de marge?

Enfin, ik kies voor iets anders: filosofie voor accountants. Een onderwerp waarop collega's Arnout van Kempen (over de filosoof Augustinus), Johan Visser (Aristoteles) en Joop Anemaet (Kant), zich eerder ook op hebben gestort (NBA-workshops, medio 2012). Filosofie betreft een onderwerp dat in een academische opleiding niet zou mogen ontbreken. Accountants krijgen over dit onderwerp - helaas - echter weinig tot niets mee in de opleiding.

Ik kom op dit onderwerp via de publicatie Building a modern audit profession van de Engelse beroepsorganisatie (ICAEW). Daarin wordt gewezen op een andere publicatie (waaraan ik in deze bijdrage schatplichtig ben), namelijk Philosophy for accountancy, en voorts op een pilot met 45 studenten aan de Alliance Manchester Business School. De kern daarvan is de overtuiging dat mensen niet alleen reageren op extrinsieke prikkels en dat we als mensen sociaal en economisch vooruitgang hebben geboekt, omdat we in staat zijn om altruïstisch te redeneren en te handelen. Als jonge professionals de kans krijgen om een dieper begrip te ontwikkelen van zichzelf en het grotere systeem waarin ze functioneren en waarop ze invloed uitoefenen, zijn zij beter in staat praktische wijsheid en ethische betrokkenheid bij hun beroep te ontwikkelen.

Voorgaande klinkt voor de één hoogdravend, voor de ander raakt het de kern van waar het in het accountantsvak sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw is misgegaan. Wat daar ook van zij, het Engelse initiatief strekt ertoe bij te dragen aan de persoonlijke en professionele ontwikkeling van accountants, namelijk door:

  • het bevorderen van hogere kritische denkvaardigheden en moreel redeneren, die samen de kern vormen van professioneel scepticisme;
  • het ontwikkelen van de competentie van studenten om met complexe besluitvorming en grote mondiale problemen om te gaan;
  • hen inleiden in de onderzoekscultuur die hun capaciteit ontwikkelt om proactieve en kosmopolitische democratische burgers te zijn;
  • het stimuleren van de algehele strengheid van professionele boekhoudkundige opleidingen, zodat het iets wordt om naar te streven.  

Studenten krijgen een inleiding in vakken zoals filosofie, sociologie, geschiedenis, organisatietheorie en psychologie en maken kennis met andere onderwijsmethoden. Daarbij wordt hoogleraar Edward Stamp gevolgd, die stelt dat accountancy een sociale wetenschap is, die zich bezighoudt met een systeem dat door mensen is gecreëerd en waarvan de fundamentele kenmerken voortdurend veranderen en evolueren. Wat ertoe leidt dat de Engelse collega’s beogen zich bezig te houden met normatieve en kritische theorieën over accountancy en te benadrukken 'dat accountancy, als beroep en als vakgebied, haar intellectuele strengheid moet heroverwegen en haar sociale doel moet herwinnen'.

Al met al gaat het er in het vak Filosofie voor accountants vooral om studenten te vormen en dus niet zozeer om hen van vaktechnische kennis te voorzien. Meer concreet zijn in het vak de volgende onderwerpen onderzocht:

  • Het belang van filosofie en de vrije kunsten. Inleiding tot het belang van filosofisch onderzoek in de traditie van het vrijekunstenonderwijs en de vaardigheden die het ontwikkelt bij jonge professionals - oordeel, kritisch denken, professioneel scepticisme.
  • Wat is professionaliteit? Daagt studenten uit om verder te denken dan kennis en vaardigheden - om fundamentele normatieve vragen aan te pakken, zoals 'Hoe moeten het beroep en de samenleving eruit zien?' Filosofische onderzoekstools worden gebruikt om het concept van professionaliteit uit te pakken.
  • Het algemeen belang. Voortbouwen op 'professionaliteit' als concept, en beginnen na te denken over het grotere doel en de waarde van audit. Pakt concepten uit zoals publiek versus privé belang, discretie en besluitvorming. Gaat in op de vraag of accountants morele verantwoordelijkheid hebben en, zo ja, voor wie en waarvoor?
  • Ethiek en besluitvorming. Onderzoekt de onderliggende factoren, waarden en principes die ons gedrag als professionals en mensen vormen. Neemt deel aan onderwerpen in de filosofie en psychologie om te begrijpen hoe ons gedrag wordt gevormd en wat ons ertoe aanzet om het juiste te doen.
  • Gedrag en moreel redeneren. Duikt in de filosofie en gedragspsychologie om te begrijpen hoe ons gedrag wordt gevormd en hoe we kunnen en moeten handelen bij morele dilemma's. Introduceert moraalfilosofie en problematiseer het concept van ethische codes en normen.
  • Organisaties heroverwegen. Introduceert onderwerpen uit de sociologie (organisatietheorie) om aan te pakken hoe waarden organisatiestructuren vormgeven en veranderen. Stelt de discussie open voor huidige modellen en werkprocessen en moedigt reflectie aan over het individuele en collectieve doel.
  • Complexiteit en systemisch denken. Ontwikkelt kritisch denkvermogen verder door rekening te houden met de dimensies van de samenleving, het milieu en de economische complexiteit. Betrekt studenten bij het nadenken over hoe bedrijven opereren binnen een groter complex systeem, om zo de ethische dimensies van hun rol als professional te internaliseren. Onderzoekt het concept van complexe en gecompliceerde 'systemen' en de noodzaak om bredere problemen in overweging te nemen.
  • Ontwerpdenken en activiteitstheorie. Verkenning van concepten van creatief en kritisch denken en waarom dit van belang is voor de accountantspraktijk. Introductie van het concept van empathie als de kern van 'design thinking', en uitleg waarom empathie belangrijk is.

De evaluatie van het vak is positief. Al met al ben ik er enthousiast over. Ik zie het vak Filosofie voor accountants dan ook als een verrijking van de accountantsopleiding en zou het graag in de eindtermen daarvan en in het curriculum zien opgenomen. Iets voor de NBA, CEA en accountancy-opleidingen om de handen voor ineen te slaan?

Wat vindt u van deze column?

Reageer

Marcel Pheijffer (1967) is hoogleraar Forensische Accountancy aan de universiteiten Nyenrode en Leiden.

15 reacties

Wim Nusselder

Filosofie is inderdaad onmismisbaar in een echt wetenschappelijke opleiding, minimaal wetenschapsfilosofie.
Zijn er voldoende docenten met vokdoende feeling met zowel accountancy als filosofie om het vak te geven aan al die accountancy studenten die een academische titel willen?

Paul van der Lecq

Uitstekend voorstel.
Voor de goede orde meld ik dat ik sinds enkele jaren het overgrote deel van de voorstellen van dhr. Pfeiffer bij de duale en deeltijd hbo opleidingen accountancy in de praktijk breng bij de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen.
De studenten zijn eerst wat onwennig, maar zien al snel de meerwaarde.
Uiteraard ben ik bereid kennis en ervaring uit te wisselen.

Paul van der Lecq, economisch filosoof

Iwan van Dam

Mooi idee!

Dennis Utermark

Uitstekend idee! En in het digitale tijdperk met D&A, AI etc. is het goed daar ook de RE's en en de NOREA bij te betrekken. Die maken inmiddels een steeds groter deel uit van audit teams zowel in de interne als in de externe praktijk

Jan Weezenberg

@Arnout van Kempen 15 december 2020

Geachte Heer van Kempen,
U schrijft " indien nodig kan makkelijk een serieus deel van het huidige
curriculum worden opgeofferd "

Vervang het woord nodig door zinvol, dan komen we bij de benadering van onze hovenier .
"Eerst snoeien, dan laten groeien , en daarna bloeien "

Vergelijk ook de bekende product life cycle: Question mark, star, cashflow dogs.

Nogmaals mijn aanbeveling: begin met er een community voor op te richten.
Laat de Young Profs daar hun inbreng hebben over het mogelijke snoeien
Kijk dan hoeveel ruimte er is voor nieuwe zaken en probeer die zinvol in te vullen.

Mijn reactie was bedoeld als aanvulling, zeker niet als vervanging.

En over "de kar trekken "verwijs ik naar het oude liedje
Een karretje over de zandweg reed
De maan scheen helder, de weg was
breed
De voerman lag te rusten.

Vriendelijke groet,
Jan Weezenberg



Martin Dees

Graag mee eens Marcel. Zie wat betreft het onderwerp 'algemeen belang' ook het pleidooi van mijn collega Rutger Vos en mijzelf eind 2019: 'Om het publieke belang in de hoofden, harten en handelingen van accountants en hun organisaties te laten leven, behoeft het naar onze mening tevens een permanente prominente plek in opleidingen en trainingen. Wat is de diepere betekenis van het begrip? Hoe identificeer je de deelbelangen rond een controle-opdracht en hoe bemiddel je op legitieme wijze tussen deze deelbelangen vanuit het hogere 'publiek belang'? Belangrijke 'filosofische' vragen, waarvoor de beroepsregels vooralsnog nauwelijks handvatten bieden.' https://www.accountant.nl/opinie/2019/11/noblesse-oblige-accountants-moeten-focus-op-publiek-belang-nu-waarmaken/

Frans Kersten

Ik ondersteun dit idee van Marcel. Ooit begonnen op de HEAO kreeg ik daar het enigszins afwijkende vak 'psychologie en sociologie' wat later hielp 'organisatiekunde' beter te begrijpen. Ik stel ook voor om Animal Farm van George Orwell op de literatuurlijst te zetten. Mijn hele werkzame leven kom ik al het gegeven 'All animals are equal, but some animals are more equal than other' tegen, dat helpt om organisaties te begrijpen. Het begon op het accountantskantoor waar de RA's zich duidelijk verheven voldoende, binnen de rijksoverheid te beleidsambtenaren, binnen Defensie de militairen boven de burgers en binnen de zorg de medisch specialisten. Vul dit aan met wat speelfilms met 'greed' als thema: (Wolf of) Wall Street. Je krijgt een afwisselend programma dat niet beperkt blijft tot saaie theorie.

Mario van Buijtene

Beste Marcel,

Prima voorstel en zeker nodig. Ik wilde er alleen aan toevoegen dat ook verdieping in de Oosterse filosofie bijdraagt aan de prestaties van de accountant. In de Oosterse filosofie worden namelijk dimensies besproken zoals: alles is tijdelijk - impermanent; gevoelens zijn natuurlijk maar ook tijdelijk - het komt en het gaat. En dat de mens neigt ( Dhukka) aan het vasthouden van dingen maar ook aan het leven wil vasthouden. Dit is Dhukka - het onbevredigend vinden dat alles tijdelijk is terwijl dat wel de werkelijkheid is. etc. Ook mediteren, en het tot rust laten komen van de geest is voor accountants een welkome aanvulling en maakt ze ook gelukkiger!

esther van grunsven

Het zou eens tijd worden.....

Oftewel zoals Kierkegaard ooit eens sprak:
“There are two ways to be fooled. One is to believe what isn't true; the other is to refuse to believe what is true.”

Goede groet en mooie dag,

van een 'hobby' filosoof Esther van Grunsven

Arnout van Kempen

Beste Marcel,

Johan, Joop en ik, hebben indertijd die workshops gegeven vanuit een zeker hobbyisme, maar, als ik het me goed herinner, ook vanuit een minstens half uitgesproken gedachte dat filosofie inderdaad voor een academicus geen onbekend terrein kan of mag zijn.

Dat de universiteiten die de accountantsopleiding aanbieden, Nyenrode in mijn waarneming voorop, graag verkondigen dat het echt een academische opleiding is inmiddels, moge zo zijn, van enige filosofische scholing is mij bij recent afgestudeerden nog niets gebleken.

Ik ondersteun je oproep dan ook graag en van harte.

De benadering van de heer Weezenberg vind ik een zinvolle aanvulling, maar geen vervanging. Filosofie is de moeder van alle wetenschap en hoort thuis in iedere academische opleiding.

Angst voor overbelasting heb ik niet, indien nodig kan makkelijk een serieus deel van het huidige curriculum worden opgeofferd.

Jan Weezenberg

@Leo Straathof 14 december 2020

Geachte Heer Straathof,

Mag ik uit Uw reactie concluderen dat U meer ziet in mijn aanbevolen aanpak ?

Deelt U ook mijn verwachting dat er niets met dit voorstel zal worden gedaan ? (The just fade away
experience ).

We hebben vanmiddag een nieuwe plaatsvervangend voorzitster benoemd, die met name de portefeuille opleiding krijgt .

Een mooie taak voor haar om een geheel nieuw conceptual framework te ontwerpen.

Dus meer dan een opsomming van eindtermen voor de beginnend afgestudeerde, waar CEA zich af en toe mee bezig houdt.

En zonder de vrijblijvendheid van de PE-portfolio, die nauwelijks is te controleren.

Als de kwartiermakers zich sterk maken voor de kwaliteit van ons functioneren zou wellicht (ha ha) sterk verbeteren van de effectiviteit en efficiency een extra onderdeel daarvan kunnen zijn.

Vriendelijke groet,
Jan Weezenberg

Leo Straathof

Beste Marcel, een interessant onderwerp. Het onderwerp kan zeker een verdieping aanbrengen in het handelen van accountants; een waardevolle verdieping. De vraag komt op of hiervoor voldoende ruimte is in de huidige opleiding. Uit mijn dagelijkse ervaring weet ik dat het huidige programma meer dan overvol is. En in het huidige programma is er niet eens voldoende tijd voor onderwerpen zoals fraude en IT. Verwijzende naar het voorgaande is mijn advies om de theoretische opleiding van accountants fundamenteel te heroverwegen. Hieronder valt ook de overweging om de studieduur te verlengen. Waarom ook niet? Immers, de studenten ervaren de opleiding als goed en plezierig, mits de tijdsdruk fors wordt verminderd. Deze suggestie sluit goed aan op de gedachte van een "leven lang leren".

Leo Straathof RA

jules muis

Die behoefte werd deels ingevuld met wat gekabbel in de marge van de opleiding over de overwegend hypothetico-deductive theoriën voornamelijk overgewaaid van onze Oosterburen. De Schmidt’s en Schmalenbach’s. Die kennis deed je meer extra-curricular op. In mijn geval door ieder studie jaar drie maanden vrij te nemen van werk, en mijn examen studie overwegend te doen op de bibiliotheek van de Universiteit van Amsterdam.

De echte eye-opener kwam vanuit het Westen, met de publicaties van de American Accounting Association als intellectuele manna uit de hemel. Denk ‘Philosophy of Auditing’ van Mautz en Sharaf. Waar veel research weliswaar vele ‘zachte’ kennisgebieden raakten: gedragswetenschap, linguistiek etc. maar wel binnen het methodologisch keurslijf, rigeur, van de empirische traditie.

Een uitnodiging in 71/72 van de Workshop Accounting Research van de University of Chicago, dat net aan de krachtlijnen begonnen was van de Trueblood Commisie over ‘objectives of financial statements’, sloot mijn informele basisopleiding in veel wat Marcel Pheijffer bepleit, af.

Deze overwegend auto-didactische insteek heeft wonderen gedaan voor mijn werk in de praktijk. 50 jaar lang. Niet alleen vaktechnisch, maar vooral ook in het begrijpen van academia. Zeker geen luxe als je, zoals bij de Wereldbank aanloopt tegen een zee aan mensen met 1, 2, 3 PhD’s, die belangrijk het beleid bepalen. Het vermogen zelf een beetje het academisch kaf van het koren te scheiden heeft zo haar voordelen.

Eigenlijk wonderlijk dat we, 50/125 jaar later, nog over het nut van je voorstellen moeten palaveren. En het goede nieuws is dat de internet het landschap onherkenbaar heeft veranderd. We hebben allemaal een zee aan kennis een click away.

Dat gezegd hebbende blijf ik wijzen op het feit dat je deze kennis, zoals ieder kennis, kunt gebruiken en misbruiken.

jules muis

Ik kan er geen korter briefje van maken, doe het dus in twee delen.

Marcel’s oproep heeft me op een regenachtige dag met COVID licht huisarrest hier in Washington DC even aan het denken gezet hoe ik me door 60 jaar professionele winters heb geslagen, zonder bezoek
aan de Tuchtraad; met ook voldoende appreciatie voor critisch denken, de ene poot van een meer wetenschappelijke/filosofische opleiding; en construcief met oplossingen komen, de andere:

Wat geluk mag best als eerste genoemd worden

NIVRA’s wat ik graag mijn ‘water en brood opleiding’ noem, van de zestiger jaren. Het was een vakopleiding, nauwelijk een professionele laat staan een wetenschappelijke. Maar de nominale formele gelijkstelling bij wet van deze vakopleiding met een academische - quite a stretch - heeft wel wel veel deuren ( o.a Wereldbank, Europese Commissie, ESM, PIOB) geopend.

Deze opleiding gaf je een goede mechanistische greep op de verschillende doe kaders van kameraal boekhouding via dubbel boekhouden tot historische kosten vs waarden accounting in hun diverse vormen. Denkkaders als kapitaalsinstandhoudings geschriften spijkerde je goed bij daar op hoger niveau mee om te gaan.
Voor auditing idem dito, van goederen en geldbeweging tot quasi-goederenbeweging, juistheid en volledigheid. Starrenveld vulde het middenveld. De theorie over het doel van dit alles van Limperg, en een paar andere keien van denkers uit de eerste helft van die eeuw gaven perspectief.

De economie was nog niet zo 'verfinancierd' als heden; maakt het wat makkelijker.

Maar het deed niets de honger te stillen naar meer begrip voor de know-why behind the know-how. Dat moest je zelf doen, voor wie daar behoefte aan voelden.

Jan Weezenberg

Geachte Heer Pfeiffer,

Uw aanbeveling voor het bijbrengen van kennis over filosofie is een uitstekend voorstel.

Maar het lijkt me niet geschikt om dat in de reguliere opleiding te doen.

Maar als post RA is het goed te doen.
Ik spreek uit ervaring. Bij SIOO studeerde ik samen met bouwkundigen, personeelsmanagers, marketingspecialisten, enz.

In het kader van de nieuwe structuur is het een mooi onderwerp voor een community, dan kunnen ook derden meedoen en denkbeelden inbrengen.

Aanbevolen basisliteratuur om te starten:
*Filosofie voor beginners [e-Book]
Donald Palmer
Omschrijving
Filosofie voor beginners maakt op een uitermate originele wijze de leek wegwijs in de filosofie


*Logica van het gevoel,
Prof. Dr. Arnold Cornelis

Samenvatting
In dit originele en baanbrekende werk in de filosofie en de sociale theorie van de kennis …..
……... Ontwikkelingen in de afzonderlijke wetenschappen, in de technologie en in de sociale vragen van beleid worden verweven tot een nieuw denkmodel dat ons niet loslaat.

Vraag is: wie gaat bij NBA de kar
trekken ?


Vriendelijke groet,
Jan Weezenberg

Reageren op een artikel kan tot drie maanden na plaatsing. Reageren op dit artikel is daarom niet meer mogelijk.

Aanmelden nieuwsbrief

Ontvang elke werkdag (maandag t/m vrijdag) de laatste nieuwsberichten, opinies en artikelen in uw mailbox.

Bent u NBA-lid? Dan kunt u zich ook aanmelden via uw ledenprofiel op MijnNBA.nl.