Peter Smit

Eind 2022 is de Wet toekomst pensioen door de Tweede Kamer aangenomen. Momenteel doorloopt de wet het besluitvormingsproces in de Eerste Kamer. Pensioenfondsen zijn inmiddels druk bezig met de voorbereiding op de invoering van deze nieuwe wet. Hierbij zijn afstemming met sociale partners en analyse van de uitvoeringsconsequenties belangrijke stappen.

In de interactie met de externe accountant krijgt vooral datakwaliteit in relatie tot 'invaren' veel aandacht. Dat is belangrijk, maar daardoor blijft de rol van de accountant in relatie tot de bestuurlijke besluitvorming wat onderbelicht. Dit artikel behandelt de rol van de externe accountant in relatie tot de verantwoording over de evenwichtige belangenafweging.

Kaders voor evenwichtige belangenafweging

Besturen van pensioenfondsen zijn, op grond van de Pensioenwet artikel 105 lid 2 en norm 5 uit de Code Pensioenfondsen, verplicht om de belangen van de bij het pensioenfonds betrokken deelnemersgroepen en werkgever(s) evenwichtig af te wegen en hierover verantwoording af te leggen. Het intern toezichthoudend orgaan is op basis van Pensioenwet artikel 104 lid 2 ten minste belast met het toezien op de evenwichtige belangenafweging door het bestuur. Mede op basis van deze verantwoording geeft het verantwoordingsorgaan een oordeel over het door het bestuur gevoerde beleid en de beleidskeuzes voor de toekomst. Dit oordeel moet in het jaarverslag worden opgenomen (artikel 115a lid 2 Pensioenwet).

Deze evenwichtige belangenafweging is een open norm. De door het fonds gedefinieerde risicohouding biedt enig kader, maar noch de Pensioenwet noch lagere regelgeving geven op dit moment concreet invulling aan het begrip evenwichtigheid. Pensioenfondsbestuurders moeten deze belangenafweging daarom zelf nader vormgeven, waarbij ze moeten vaststellen of er onbedoelde en ongewenste herverdelingseffecten tussen groepen deelnemers plaatsvinden.

Evenwichtige belangenafweging in relatie tot het nieuwe pensioencontract

De overgang naar een nieuwe pensioenregeling, en zeker als sprake is van invaren, vormt misschien wel het belangrijkste besluitvormingsproces van pensioenfondsbestuurders in jaren. Ook in aanloop naar de overgang naar het nieuwe pensioencontract worden belangrijke indexatiebesluiten genomen die (mede) gebaseerd zijn op de ruimte die wordt geboden op basis van de Algemene Maatregel van Bestuur (Besluit van 7 juni 2022 tot wijziging van het Besluit financieel toetsingskader pensioenfondsen in verband met toeslag vanwege voorgenomen transitie).

'De overgang naar een nieuwe pensioenregeling vormt misschien wel het belangrijkste besluitvormingsproces van pensioenfondsbestuurders in jaren.'

Gezien de inherente potentiële herverdelingseffecten die kunnen optreden als gevolg van deze besluiten, gaan deze besluiten gepaard met een belangrijke belangenafweging. Voor het vertrouwen in het stelsel is het essentieel dat deelnemers kunnen vertrouwen op de kwaliteit van die belangenafweging. Dit vraagt gezien het grote belang dus extra aandacht van alle betrokkenen.

Om de kwaliteit te waarborgen moet een robuust en toetsbaar bestuurlijk besluitvormingsproces worden doorlopen. De kwaliteit van de gebruikte informatie voor deze besluitvorming, de vastlegging van de overwegingen in het doorlopen besluitvormingsproces en de rol van de verschillende governance organen hierin, alsook de kwaliteit van de documentatie van de besluitvorming zelf, vormen de bouwstenen voor een robuust en toetsbaar besluitvormingsproces.

Alleen als de besluitvorming adequaat is gedocumenteerd, is deze toetsbaar voor een derde. Deze toetsende rol is belegd bij het intern toezichthoudend orgaan. Ook DNB zal geïnteresseerd zijn in de besluitvorming, als onderdeel van het toetsen van het besluit tot invaren.
Daarnaast stelt het adequaat documenteren van het besluitvormingsproces het bestuur in staat om verschillende sleutelfuncties een rol te laten vervullen in het besluitvormingsproces. Dit draagt bij aan een robuust proces en vereenvoudigt het afleggen van verantwoording hierover aan het verantwoordingsorgaan en vervolgens ook in de externe communicatie in het jaarverslag.

Verantwoording afleggen over de evenwichtige belangenafweging

In aanvulling op de ingerichte bestuurlijke processen en rollen van governance-organen hierin, vormt verantwoording afleggen over de evenwichtige belangenafweging in het jaarverslag van het fonds een belangrijke bron om deelnemers en andere belanghebbenden direct in staat te stellen kennis te nemen van het doorlopen proces. Hiertoe is het transparant en met voldoende diepgang toelichten van het besluitvormingsproces en de gemaakte afwegingen hierin van groot belang. Door hierin verschillende (alternatieve) gezichtspunten weer te geven en gerezen dillema's en gekozen oplossingsrichtingen te benoemen, worden gebruikers van het jaarverslag meegenomen in het doorlopen proces. De Code Pensioenfondsen Norm 4 ("Bij alle besluiten legt het bestuur duidelijk vast op grond van welke overwegingen het besluit is genomen.") vormt de basis voor deze verantwoording.

'De verantwoording verschilt in diepgang, mate van kwalitatieve toelichting en mate van kwantitatieve onderbouwing.'

Recent (PensioenPro 25 januari 2023) bleek uit onderzoek onder 25 fondsen dat de onderbouwing van de indexatiebesluiten op websites van pensioenfondsen wisselend is. De verantwoording verschilt in diepgang, mate van kwalitatieve toelichting en mate van kwantitatieve onderbouwing. Deze inzichten kunnen meegenomen worden in het afleggen van verantwoording in het bestuursverslag over 2022 en in de komende jaren. 

In het toetsen van de verantwoording over de besluitvorming en de hieruit voortvloeiende financiële effecten is een rol voor de externe accountant weggelegd. Deze rol kan bijdragen aan een hogere kwaliteit van de verantwoording over de evenwichtige belangenafweging.

Rol van de externe accountant in relatie tot de belangenafweging

Hoewel de verantwoordelijkheid voor de bestuurlijke besluitvorming over de evenwichtige belangenafweging zelf en de wijze waarop hierover verantwoording wordt afgelegd bij het pensioenfondsbestuur ligt, is de besluitvorming zodanig relevant dat dit het werk van de externe accountant raakt. Die impact voor de accountant kan grofweg langs de volgende lijnen worden gedefinieerd:

- Allereerst vloeien uit de genomen besluiten (invaren, toeslagverlening) significante financiële effecten voort, die verwerking en toelichting in de jaarrekening vereisen en daarmee object van controle van de externe accountant zijn.
De accountant stelt vast dat de verwerking en toelichting van de financiële effecten in de jaarrekening conform de genomen besluiten zijn en betrouwbaar zijn verwerkt (betrouwbare berekening van de effecten). Conform de geldende praktijk maakt hij hiervoor ook gebruik van het werk van de certificerend actuaris.

- Het belang van de genomen besluiten maakt dat deze een toelichting vereisen in het bestuursverslag. Vanuit de verantwoordelijkheid op basis van Controlestandaard 720 (De verantwoordelijkheden van de accountant met betrekking tot andere informatie) stelt de accountant tenminste vast dat:

• De toelichting in het bestuursverslag overeenkomt met de uit de controle verkregen besluitvormingsdocumentatie (bestuursnotulen, notulen verantwoordingsorgaan).
• De toelichting over de besluitvorming en het besluitvormingsproces niet strijdig is met andere in de controle verkregen informatie, zoals rapportages van het verantwoordingsorgaan, sleutelfunctiehouders, certificerend actuaris en correspondentie met DNB.
• Dat het opgeroepen beeld in het jaarverslag overeenkomt met de jaarrekening. Vertaalt het in het jaarverslag geschetste beeld van evenwichtige afweging zich ook tot evenwichtigheid in de financiële effecten?

- Wanneer de accountant van mening is dat niet-naleving van de wet- en regelgeving (Pensioenwet, Code Pensioenfondsen) rondom de besluitvorming en verantwoording hierover een indirect materieel effect kan hebben op de jaarrekening, dan zal hij of zij op basis van Controlestandaard 250 (Het in aanmerking nemen van wet- en regelgeving bij een controle van financiële overzichten) artikel 6b, diepgaander werkzaamheden verrichten.
Deze werkzaamheden kunnen onder andere bestaan uit:

• Aan de hand van de besluitvormingsdocumentatie vaststellen dat de besluitvorming de governance adequaat heeft doorlopen.
• Kennisnemen van onderliggende documentatie die ten grondslag ligt aan de besluitvorming, om vast te stellen of de evenwichtige belangenafweging die beschreven is in het jaarverslag overeenkomt met de documentatie.
• Vaststellen dat de afgelegde verantwoording voldoende relevant en diepgaand is om gebruikers in staat te stellen inzicht te vergaren in het doorlopen proces.

Robuust en toetsbaar proces

Voor het vertrouwen van deelnemers in het stelsel, is het essentieel dat er een robuust en toetsbaar besluitvormingsproces met evenwichtige belangenafweging wordt doorlopen.

Het is belangrijk dat over dit proces transparant en met voldoende diepgang verantwoording wordt afgelegd in het jaarverslag.

De externe accountant heeft vanuit verschillende controlestandaarden een rol te vervullen in relatie tot de verantwoording over en effecten van de besluitvorming in de jaarrekening en het bestuursverslag.