Nart Wielaard

Het verhaal is inmiddels bekend: Europa wil om tal van redenen (waaronder geopolitieke) niet afhankelijk zijn van bedrijven als Google, Amazon en Microsoft en wil ook omgang met data organiseren volgens Europese waarden rondom privacy, eigenaarschap en controle. Waar Amerikaanse platformen vaak draaien op centralisatie en machtsconcentratie, kiest Europa voor samenwerking en soevereiniteit. De Europese Unie (EU) investeert daarom honderden miljarden euro's in een programma dat zich richt op het gebruik van Data Spaces.

Het idee is simpel en krachtig. In plaats van dat enkele megabedrijven de data-infrastructuur beheren en domineren, zien de Europese beleidsmakers een decentrale architectuur voor zich waarop iedereen kan 'inpluggen'. Leveranciers, klanten, toezichthouders en zelfs concurrenten kunnen data delen via gestandaardiseerde protocollen, zonder hun autonomie te verliezen.

Veilige basis

In de basis lijkt dit veel op hoe internet is ontstaan. Toen computers verbonden moesten worden, werd er geen wirwar van verbindingen tussen individuele machines gelegd. In plaats daarvan kwam er een zogeheten bus-architectuur: een gemeenschappelijke digitale snelweg waar iedereen op aan kon sluiten. Zo ontstond het internet en later het World Wide Web. Data Spaces zijn eigenlijk de volgende logische stap: dit keer gaat het niet alleen om het uitwisselen van informatie, maar ook om het leggen van een basis voor veilige, controleerbare data-analyse.

'Dit keer gaat het niet alleen om het uitwisselen van informatie, maar ook om het leggen van een basis voor veilige, controleerbare data-analyse.'

Dit geeft Europa de mogelijkheid om met vele kleinere spelers een omvang te realiseren die onder meer qua toegang tot data kan concurreren met de bekende machtige Amerikaanse partijen. Zeker met de verdere opkomst van kunstmatige intelligentie is dat een essentieel punt. AI-systemen - van ChatGPT tot medische diagnose-algoritmes - hebben immers één ding gemeen: ze draaien op enorme hoeveelheden data. En liefst niet zomaar data, maar kwalitatieve, actuele en betrouwbare data.

En op dat punt begint de schoen te wringen. Veel van de vrij toegankelijke datasets die nu worden gebruikt, raken uitgeput. Sommige wetenschappers waarschuwen zelfs dat de grote AI-modellen binnenkort simpelweg geen nieuwe trainingsdata meer hebben. Bovendien groeit de weerstand tegen ongerichte dataverzameling: wat ooit open beschikbaar was, wordt steeds vaker afgeschermd.

Protocollen

De oplossing kan dan komen uit nieuwe vormen van samenwerking.

'Er speelt hier een klassiek kip-en-eiprobleem: bedrijven wachten tot anderen aansluiten, terwijl juist dat collectieve meedoen de doorslag geeft.' 

Organisaties die bereid zijn hun data te delen, maar dan wel onder duidelijke voorwaarden: zeggenschap over wat ermee gebeurt (data-soevereiniteit), zekerheid over de identiteit van de gebruiker (vertrouwen) en een uitwisseling van waarde die verder gaat dan geld (bijvoorbeeld samenwerking of innovatievoordelen). Precies dat is wat Data Spaces mogelijk maken.
De sleutel ligt in het gebruik van protocollen: een set spelregels voor veilig en interoperabel delen van data. Vergelijk het met e-mail: dat werkt dankzij universele afspraken over hoe berichten eruitzien en worden verzonden. Iedereen kan een eigen server of client gebruiken, zolang die de protocollen volgt. Zo werkt het ook met Data Spaces: organisaties gebruiken een zogeheten connector - software die de protocollen toepast - en kunnen daardoor onderling data delen, mét behoud van zeggenschap.

De belofte is dus enorm. Toch blijven grote successen nog uit, ondanks flinke investeringen in onder meer de zorgsector. Er speelt hier een klassiek kip-en-eiprobleem: bedrijven wachten tot anderen aansluiten, terwijl juist dat collectieve meedoen de doorslag geeft.

Kansen in accountancy

En dus is het zoeken naar toepassingen en sectoren waar een sterke business case bestaat om mee te doen. Hoogleraar Sander Klous meent dat er juist in de accountancy mogelijkheden liggen. Zijn redenering, in een column voor iBestuur: accountantskantoren analyseren enorme hoeveelheden data bij hun klanten om de jaarrekening te controleren. Nu gebeurt dat grotendeels ad hoc: voor elke klant moet een maatwerkoplossing worden gebouwd om toegang tot de juiste data te krijgen. Dat kost tijd, geld en eindeloze afstemming.

'De business case wordt nog interessanter als ook andere kantoren meedoen.'

Stel je nu voor dat er een Audit Data Space bestaat. Een gedeelde infrastructuur waarin accountants en bedrijven via gestandaardiseerde connectors data kunnen uitwisselen, volgens heldere regels over wat wel en niet mag. Voor een accountant betekent dat: bij de tweede klant gaat het proces al sneller, want de infrastructuur ligt er al. Voor de klant betekent het: minder gedoe met telkens opnieuw toegang regelen en datasets voorbereiden. Dat scheelt beide partijen direct tijd én geld (kip-ei-probleem opgelost).

De business case wordt nog interessanter als ook andere kantoren meedoen. In de accountancy is periodieke roulatie verplicht: na een aantal jaren moet een bedrijf van accountant wisselen. Vandaag de dag leidt dat vaak tot frustratie, omdat de nieuwe accountant opnieuw alles moet inrichten. In een Data Space kan die nieuwe partij veel eenvoudiger aansluiten, omdat de protocollen al zijn gedefinieerd.

En je hoeft niet heel hard na te denken om te zien dat de voordelen nog verder kunnen reiken. Ook toezichthouders zoals de Autoriteit Financiële Markten of de Belastingdienst zouden kunnen inpluggen.