Het toppunt van beschaving
Voor de afwisseling maar eens een blog die helemaal NIETS met de toekomst van het accountantsberoep te maken heeft, maar met een van mijn grote hobby's: de geschiedenis, kunst en beschaving van het menselijk conflict.
Dat lijkt misschien apart, dus laat me dat eerst even toelichten. Als moderne mensen zijn we, mede onder invloed van de gruwelen van de twee grote wereldoorlogen en de polemologie vaak geneigd te denken dat oorlog een gebrek aan beschaving is en niet thuis hoort onder verlichte geesten, die wij denken te zijn.
Zo'n tien meter boekenplank vol werken over oorlogsgeschiedenis, -filosofie en -wetenschap verder, ben ik er vast van overtuigd dat het tegendeel waar is. Dat wat de mens onderscheid van het dier, dat wat ons uniek maakt in deze wereld, is cultuur of beschaving. De meest ontwikkelde, complexe, diverse, en in zekere zin 'menselijke' uitingen daarvan vormen essentiële onderdelen van ons mens-zijn, van onze beschaving. Daaronder vallen zaken als kunst, (religieus) ritueel, filosofie en ethiek. Jazeker. Maar zeker ook het puur menselijke conflict. Rudimentaire vormen van oorlog zijn waargenomen bij groepen chimpansees, onze evolutionaire broers. Maar de oorlog naar menselijke vorm is volkomen uniek. Zij heeft het gezicht van de mensheid en van de hele aarde bepaalt vanaf het moment dat de mens moderne mens werd.
Anders dan vaak wordt betoogd, geloof ik naar aanleiding van het werk 'de Oorsprong van de oorlog' van Arther Ferrill dat oorlog niet ontstond door het botsen van samenlevingen, maar dat samenlevingen zich vormden omdat daar behoefte toe ontstond vanuit een militaire noodzaak. Heel kort door de bocht: wij hebben een maatschappij, omdat we oorlog voeren.
In de westerse geschiedenis van de oorlog is het werk van Carl von Clausewitz van essentiële betekenis geweest. In Vom Kriege (1832) wordt een wetenschappelijke analyse van de oorlog gegeven die van een enorme betekenis is geweest voor de rationalisatie van de oorlog. Von Clausewitz doet hierin de beroemde uitspraak "Oorlog is enkel een voortzetting van de politiek met andere middelen", maar veel boeiender zijn wat mij betreft zijn wetmatigheden van de oorlog.
Al vrij snel beargumenteert hij via drie wisselwerkingen: "Oorlog is een daad van geweld, en er zijn geen grenzen gesteld aan de aanwending ervan; op deze wijze schrijft elk van beide partijen de ander de wet voor, er ontstaat een wisselwerking die in theorie tot het uiterste moet leiden."
In het oosten is de oorlog veeleer als een kunst dan als een wetenschap beschreven. Al even beroemd als Von Clausewitz in het westen, is Sun-Tzu in het oosten, met zijn De kunst van het oorlog voeren (circa 400 v Ch.). Inderdaad is dit werk welhaast een poëtisch werk, dat niet op de voor ons bruikbare rationele wijze vertelt wat te doen in welke situatie. Het is een brede beschouwing over aspecten van het kunstwerk dat de oorlog is.
Maar is oorlog dan geen wreed gebeuren, waarin ontelbare slachtoffers een onpeilbaar leed wordt aangedaan? Ja, dat is het. Maar om het plaatje te completeren moet worden gewezen op een moderne splitsing tussen het lijden-veroorzakende geweld, en de sublimatie van de strijd in een rituele vorm.
Mijn beste vriend is beroepsmilitair, en is uitgezonden geweest naar vrijwel ieder oorlogsgebied waar Nederland optrad de afgelopen decennia. Hij wist dat ik, als niet-militair, nooit echt zou begrijpen wat hij heeft meegemaakt, maar hij schatte wel in dat mijn denken voldoende aansloot bij het zijne, dat ik tot enig begrip in staat zou zijn. Hij liet me daarom onder andere Anthony Loyds My war gone by, I miss it so lezen, om iets te begrijpen van de op een heroïneverslaving gelijkende fascinatie voor en weerzin tegen de gruwelijke realiteit van de oorlog.
Aan de andere kant vinden we de totale sublimatie, in de moderne Japanse vechtsport judo. Kern van deze strijdvorm is de individuele strijd met jezelf, waarbij de tegenstander medestander wordt omdat deze er is om je te helpen je verder te ontwikkelen. Hoewel de sport technieken kent die tot zeer grote schade bij de ander kunnen leiden, is alles er juist op gericht schade te voorkomen. Judotechnieken zijn gericht op de beheersing van de ander, zonder de ander schade aan te doen. Het is een filosofie van paradoxen: de ultieme pacifistische vorm van geweld, de uitoefening van kracht door aanwending van nederigheid, de korte explosie van energie in een oase van rust.
Zelf ben ik overigens opgevoed als pacifist, en beoefen ik judo meer op filosofische basis dan met enig wedstrijddoel. En wat je als accountant met dit alles moet? In directe zin heel weinig. Voor mij is het een van de wegen om menselijk gedrag te begrijpen, en daar mijn eigen positie in te kiezen.