Martijn Slot

Om een beeld te schetsen van de situatie in Nederland, hanteert de Rabobank een breder kader dan sec economische groei. "Het gaat uiteindelijk om brede welvaart", stelt Hugo Erken. "Brede welvaart is alles wat wij van waarde vinden en waar wij waarde aan toekennen. Dat gaat veel verder dan financiële waarde. Het gaat bijvoorbeeld ook om gezondheid, milieu, maatschappelijke betrokkenheid en sociaal kapitaal. De economie vormt daar wel een belangrijk onderdeel van. Een deel van de brede welvaart kunnen wij voorspellen op basis van economische prognoses; ongeveer veertig procent."

Ondernemers minder tevreden

Baanzekerheid speelt een grote rol in hoe gelukkig mensen zich voelen en dat vertaalt zich weer in brede welvaart. "De arbeidsmarkt is heel krap, dus mensen ervaren niet dat hun baanzekerheid onder druk staat", aldus Erken. "Maar ondernemers waren in 2023 minder tevreden over de ontwikkeling van hun inkomen. De brede welvaart, zeker onder ondernemers, is dus iets afgenomen. Mijn inschatting is dat dat te maken heeft met de uitwassen en de naschokken van de energiecrisis, waarmee veel ondernemers hadden te maken. Daarnaast is er nog een staart van de coronacrisis. Ondernemers hadden het lastig de afgelopen periode. Dat zie je terug in de faillissementscijfers. Daarnaast zijn er geopolitieke spanningen, de handelstarieven die Donald Trump mogelijk gaat hanteren en de ontkoppeling met China. Dat zijn allemaal zaken die zorgen voor het gevoel van onbehagen bij ondernemers."

Slappe groei, maar vooruitzichten zijn gunstiger

De Nederlandse economie komt uit, zoals Erken het omschrijft, een periode van "erg slappe groei". Van de laatste acht kwartalen waren er vijf waarin sprake was van krimp van de economie. Maar vooruitkijkend is er op korte termijn wel sprake van enig optimisme. Erken: "Voor 2024 komen we uit op een bescheiden economische groei van 0,9 procent, maar voor 2025 en 2026 verwachten we een groei van respectievelijk 1,7 en 1,3 procent. Dat is best hoog, als je bedenkt dat we er ook van uitgaan dat het nieuwe kabinet-Trump maatregelen zal treffen die de mondiale handel behoorlijk verstoren."
De belangrijkste redenen achter het gunstige economische beeld is dat Nederlandse huishoudens profiteren van de lage werkloosheid en stijgende koopkracht, terwijl de overheidsuitgaven toenemen door onder meer stijgende zorguitgaven en investeringen in defensie en infrastructuur. 

Ook de specialistische zakelijke dienstverlening, waar de accountancy onder valt, profiteert van de verbeterde economische vooruitzichten. Erken: "Voor 2025 verwachten we een groei van de toegevoegde waarde in de specialistische zakelijke dienstverlening van 3,3 procent. Zo levert de Corporate Sustainability Reporting Directive (CSRD), de verplichte duurzaamheidsrapportages voor het bedrijfsleven, accountants en consultants veel extra werk op. De grootste bedrijven zijn begin volgend jaar verplicht om deze op te leveren en andere bedrijven zijn niet lang daarna aan de beurt."

'Ook de specialistische zakelijke dienstverlening, waar de accountancy onder valt, profiteert van de verbeterde economische vooruitzichten.'

Ondanks de conjuncturele opleving wijst Erken wel op een aantal structurele uitdagingen voor de Nederlandse economie, zoals de vergrijzing, de lage productiviteitsgroei en de verslechtering van het ondernemingsklimaat. 

Verslechterd ondernemingsklimaat

Uit onderzoek van PwC blijkt dat het ondernemingsklimaat is verslechterd sinds 2018, stelt Barbara Baarsma. "Met name ten opzichte van Denemarken en Zwitserland is de situatie in Nederland verslechterd. Ten opzichte van België, Duitsland, het VK en Frankrijk doen wij het beter. Die verslechtering sinds 2018 komt doordat de uitvoeringscapaciteit van de overheid onder druk staat en het overheidsbeleid minder voorspelbaar is geworden. Dat is echt problematisch voor organisaties, omdat ze minder houvast hebben bij hun investeringen. Daarnaast zijn er tekorten op de arbeidsmarkt, hogere loonkosten en afnemende arbeidsproductiviteitsgroei."

Fiscaal reparatiewerk

Het ondernemingsklimaat is een onderwerp dat in het hoofdlijnenakkoord wordt genoemd als een onderwerp waaraan de regering aandacht wil besteden. Dat doet het door, zoals Baarsma dat noemt, fiscaal reparatiewerk uit te voeren. Zoals het terugdraaien het belasten van de inkoop van eigen aandelen en de afbouw van de dertig procent regeling voor kennismigranten.

'Het grootste probleem voor ondernemers is niet fiscaal, maar zijn de knellende grenzen aan de groei.'

"Het beleid is echter onvoldoende gericht op verbeteringen in het ondernemingsklimaat. Dat vergt een langetermijnvisie en scherpe keuzes om daar heen te sturen. Het grootste probleem voor ondernemers is niet fiscaal, maar zijn de knellende grenzen aan de groei. Dat zit 'm in arbeidsmarktkrapte, maar ook in gebrek aan ruimte. Simpelweg vierkante meters om bedrijfsruimtes en nieuwe fabrieken te bouwen. Daarnaast knellen de grenzen van de milieugebruiksruimte. Door de stikstofregels lopen we tegen beperkingen aan en vanaf 2027 zal dat ook gelden voor voor schoon water. En dan is er ook nog sprake van netcongestie. Hierdoor kunnen bedrijvenniet uitbreiden en loopt de energietransitie vertraging op. Deze knellende grenzen vragen om randvoorwaardelijk overheidsbeleid dat met beprijzing, ruimtelijk ordeningsbeleid, normering en handhaving stuurt op herallocatie van deze schaarste."

Ruimte opnieuw verdelen

Zo moet de schaarse ruimte opnieuw worden verdeeld, stelt Baarsma. "De ruimte wordt op delen bezet gehouden door activiteiten die laagproductief zijn, afhankelijk zijn van laagbetaalde arbeid en grote ecologische voetafdrukken hebben en niet locatiegebonden zijn. Onderaan de streep voegt dit weinig toe aan onze economie. Als je die bezette ruimte opnieuw alloceert aan hoogwaardige, minder ruimte-intensieve activiteiten, met langere milieukosten, dan wordt ruimte voor groei gecreëerd en ben je het ondernemingsklimaat aan het versterken. Dat het kan, laat Denemarken zien, waar onlangs een akkoord is gesloten tussen boeren, bedrijfsleven, natuurorganisaties en de overheid over stikstof en landgebruik. Afgesproken is dat vijftien procent van de Deense landbouwgrond op vrijwillige basis uit de roulatie wordt genomen, om het vervolgens te beplanten met bomen. Dat is een gebied zo groot als de provincie Limburg. Ook is afgesproken om in een gebied zo groot als het Groene Hart het veengrasland te vernatten, zodat er minder broeikasgassen vrijkomen. Nederland is ongeveer even groot als Denemarken en herbergt vier keer zo veel mensen. De druk is hier dus nog groter om tot een dergelijk akkoord te komen."

Reële koopkrachtwinst

De krapte op de arbeidsmarkt, waaraan Erken en Baarsma refereren, houdt voorlopig aan. Per duizend banen voor werknemers staan er in het derde kwartaal van 2024 nog altijd 44 vacatures open en in de specialistische zakelijke dienstverlening zijn dat er zelfs 54. Erken: "Dat zijn er heel veel, ook vanuit historisch oogpunt. Het is anekdotisch bewijs, maar een vriend van mij werkt al 25 jaar in de accountancy. Hij geeft ook aan dat het ongelooflijk lastig is om personeel te vinden."

'Het is anekdotisch bewijs, maar een vriend van mij werkt al 25 jaar in de accountancy. Hij geeft ook aan dat het ongelooflijk lastig is om personeel te vinden.'

Die krapte zorgt daarnaast nog altijd voor een opwaartse druk op lonen. Ondertussen stijgen de lonen harder dan de inflatie. "Huishoudens hebben echter nog steeds koopkrachtverlies ten opzichte van de situatie voor 2020, het jaar van de uitbraak van de coronacrisis. Onze verwachting is dat dat verschil de komende periode goed wordt gemaakt. Dat betekent dat er sprake is van reële koopkrachtwinst."

Nederland blijft achter

De lonen in Nederland stijgen harder dan in de omringende Europese landen. Op zich hoeft dat geen probleem te zijn als je economie erg concurrerend is, wat Nederland is. We exporteren veel meer dan dat we importeren en dat doen we al decennialang. Maar het is wel de vraag of de huidige situatie houdbaar blijft, zeker wanneer tegenover forse loonstijgingen geen flinke evenredige productiviteitsstijging staat. Want als dat niet zo is, kunnen de concurrentiepositie en de winstgevendheid van bedrijven die internationaal actief zijn snel worden uitgehold en dat merkt uiteindelijk de hele economie. Erken: "De Nederlandse productiviteitsgroei blijft achter ten opzichte van landen met een vergelijkbaar welvaartsniveau, zoals Duitsland, Denemarken, Zweden en Zwitserland. Deels komt dit doordat werkgelegenheid verschuift naar sectoren met een lage productiviteitsgroei. Maar het gaat ook niet goed met de investeringen. De onderwijsinvesteringen blijven achter en met de investeringen in onderzoek en ontwikkeling staat Nederland in de Europese middenmoot."

Activiteiten verplaatsen

Er is Nederland veel aan gelegen om de arbeidsproductiviteit meer te laten groeien, stelt Baarsma. "Die groei wordt nu beperkt doordat hoogproductieve activiteiten niet kunnen uitbreiden. Dus moeten we met bijvoorbeeld milieubeprijzing en handhaving van wetgeving op laagbetaalde arbeid ruimte maken ten faveure van hoogproductieve activiteiten. Door dit randvoorwaardelijke beleid te plaatsen in een duidelijke lange termijnvisie voor Nederland, weet het bedrijfsleven ook beter waar het aan toe is. Dat is belangrijk voor verbetering van het ondernemingsklimaat."

Robotisering en AI

Desondanks liggen er voor individuele organisaties kansen op de arbeidsproductiviteit te laten groeien, door in te zetten op robotisering en AI. Erken: "Robotisering is vooral belangrijk als je veel gemiddeld fysieke routinematige taken hebt. Daarbij kun je denken aan de bouwsector of de industrie. In de industrie zijn er al veel toepassingen. In de bouw en de landbouwsector is nog veel potentieel om verder te robotiseren.

'Het aantal cognitieve routinematige taken dat door AI kan worden overgenomen, kan in de toekomst in de specialistische zakelijke dienstverlening met een factor twee verdubbelen.'

Een collega bracht onlangs een bezoek aan een organisatie die tomatenplukrobots maakt. Mooi om te zien, maar op een gegeven moment moet dat wel op grotere schaal worden toegepast. Al naar gelang de arbeidskrapte duurt en het moeilijker wordt voor ondernemers, moeten ze op een gegeven moment hun heil gaan zoeken in arbeidsbesparende technologie en het ook daadwerkelijk implementeren."

AI neemt een vlucht

Voor de accountancy ziet Erken kansen in het gebruik van AI, om te gebruiken voor cognitieve routinematige taken. "AI wordt nu voornamelijk nog gebruikt als language models, zoals ChatGPT. Dat staat nog in de kinderschoenen, maar het gaat op gegeven moment wel zijn vlucht nemen. Het aantal cognitieve routinematige taken dat door AI kan worden overgenomen, kan in de toekomst in de specialistische zakelijke dienstverlening met een factor twee verdubbelen. Dat kan enorme productiviteitseffecten met zich meebrengen. Deze ontwikkeling kan Nederland dus veel brengen."

Outside in-perspectief

De Nederlandse economie kent een matige groei, het ondernemingsklimaat is de afgelopen jaren verslechterd en de groei van de arbeidsproductiviteit blijft achter ten opzichte van omringende landen. Hoe ziet Baarsma de rol van de accountant? "Op dit moment zijn er veel nieuwe regels waaraan voldaan moet worden. Er komen altijd nieuwe regels bij, maar nu zijn het er meer dan ooit tevoren. Denk aan de regels over de digitale marktwerking, de CSRD en later wellicht ook de CSDDD. Een valkuil voor veel professionals en dus ook de accountant, is om je te focussen op het voldoen aan die regels. Door naar beneden te kijken, naar wat er op je bureau aan werk ligt, bestaat de kans dat je de context waarin die regels zijn ingevoerd uit het oog verliest en dat het dus een afvink- of compliance-oefening wordt. Het is echter nodig om het raam te openen en naar buiten te kijken, breed om je heen te blijven kijken. Zorgen voor zo'n outside in-perspectief geeft zicht op de context waarin de regels en wetgeving zijn ingevoerd. Op deze manier snap je de geest van de wet beter en kan je als accountant meewerken aan een strategische veranderagenda van bedrijven."

'Een valkuil voor veel professionals en dus ook de accountant, is om je te focussen op het voldoen aan die regels.'

Het outside in-perspectief schept de context, het ondernemingsklimaat en ook de verwachtingen van de samenleving ten aanzien van de onderneming die een accountant adviseert of controleert. Baarsma: "Het is ongelooflijk belangrijk om als accountant die context te kennen. Alleen dan kun je een goede controle van de boeken doen. Dan kun je kijken of een organisatie voldoende anticipeert op de verwachtingen van de samenleving, op nieuw beleid, op nieuwe technologische ontwikkelingen en op wat concurrenten doen. Daar waar een accountant van nature terugkijkt bij de controle van de cijfers, is het dus van belang dat hij of zij ook vooruitkijkt, met open vizier en de klant een outside in-perspectief biedt en meedenkt over een toekomstbestendig groeipad voor de klant."