Als mensen zich uitspreken als ze misstanden zien, hebben slechteriken minder prikkels om verkeerde dingen te doen. Marcel Pheijffer over de "cast van medeplichtigen".

Discussie Column 24 augustus 2022

Spreken is goud, zwijgen geen zilver

Voor velen is de vakantie voorbij, het fraaie zomerweer gelukkig nog niet. Onze zomervakantie - grotendeels in eigen land - was heerlijk: een andere omgeving, fijn gezelschap, veel spelletjes, goed van eten en drinken, voldoende rust, vaak het gevoel van being busy doing something close to nothing.

Vakantie geeft je ook tijd om (bij) te lezen. Ik las onder meer het boek Money Men van Dan McCrum, journalist van de Financial Times. Een boek over de fraude bij het Duitse Wirecard. Een fraude met vele omstanders, waaronder accountants van EY. Ook las ik iedere dag mijn vaste rondje kranten: eerst de Volkskrant, dan NRC, koppensnellend naar de sportpagina's van de Telegraaf en tot slot uiteraard het FD.
Het artikel dat mij het meest inspireerde, stond in De Volkskrant van 1 augustus jongstleden. Het betreft de bijdrage Zwijgen over fraude of bedrog is óók medeplichtig zijn van financieel journalist Daan Ballegeer. Het is een interview met Max Bazerman, een Amerikaanse hoogleraar (Harvard). Deze gedragswetenschapper brengt in november een nieuw boek - met de titel Complicit - uit, dat ik zeker ga lezen.

Bazerman richt zich niet op de grootste boosdoeners in internationale fraudeschandalen, zoals bijvoorbeeld de bestuurders van Enron, Theranos en Wirecard. Hij is daarentegen gefascineerd door wat in het interview wordt omschreven als "de cast van medeplichtigen, zoals zakenpartners, werknemers en investeerders" en stelt: "Als mensen zich gaan uitspreken als ze iets verkeerds zien, dan hebben slechteriken plots veel minder prikkels om verkeerde dingen te doen. De kans dat ze ermee wegkomen is dan namelijk veel kleiner. Meestal is medeplichtigheid niet dat mensen zelf meedoen aan iets crimineels, maar wel dat ze er niets aan doen om het te stoppen. Stil zijn is óók een actie."

Tot de "cast van medeplichtigen" behoren te vaak accountants. Zo wijst Bazerman op de Enron-kwestie en de dubieuze rol van Arthur Andersen, maar ook op het feit dat "accountants sterke prikkels hebben om hun klanten gelukkig te houden". Op dat vlak is er casuïstiek te over. Ik zou er een boek over kunnen schrijven en wellicht doe ik dat - inmiddels beland in de laatste periode van mijn arbeidszame leven - ook wel.
Casuïstiek is er als gezegd immers ruimschoots. Die gaat niet alleen over de cliënten van de accountant, maar speelt zich ook intern binnen accountantsorganisaties af. Ik geef een drietal recente - trieste - voorbeelden.

Ten eerste het frauduleus handelen van medewerkers van (buitenlandse) accountantsorganisaties inzake (PE-)examens. Dit heeft zich in ieder geval voorgedaan bij EY, KPMG en PwC. In het meest recente geval kreeg EY in de Verenigde Staten het aan de stok met de Securities & Exchange Commission (SEC), de Amerikaanse beurstoezichthouder, met als gevolg een boete van US $ 100 miljoen. In het boetebesluit staat expliciet dat honderden "audit professionals cheated on CPE courses" alsmede: "And a significant number of EY professionals who did not cheat themselves, but knew their colleagues were cheating and facilitating cheating, violated the firm’s Code of Conduct by failing to report this misconduct".

Ten tweede het verhaal over een kroegentocht van Engelse PwC-accountants (in 2019). De tocht was georganiseerd door de manager van het PwC-kantoor in Reading. Diens medewerkers moesten meedoen en konden er alleen onderuit komen met een doktersattest. De bedoeling van de kroegentocht was om langs negen kroegen en nachtclubs te gaan om daar zo snel en zoveel mogelijk drank achterover te slaan. De manager reikte daartoe scorekaarten uit.

Waarom zou je aan zoiets meedoen? Waarom komt dit nu via een rechtszaak naar buiten (aangezwengeld door een deelnemer die tijdens de kroegentocht buiten westen is geraakt en blijvende schade heeft opgelopen) en trok er niet eerder een medewerker van PwC intern bij het hoger kader aan de bel? Wat zijn hier eigenlijk de overeenkomsten met het puberaal en corporaal gedrag binnen het Amsterdamse studentencorps of het Groningse Vindicat? Of met de Nederlandse 'kakkers' van EY die enige jaren geleden tijdens een skireis een plantenbak in een hotel ernstig bevuilden? Wat zegt dit voorbeeld over de cultuur en groepsdruk binnen accountantsorganisaties zoals PwC?

Ten derde de affaire bij accountantsorganisatie accon avm. De top bleek - aldus de berichtgeving in het FD - in staat om in- en externe cijfers te manipuleren. Zo kregen commissarissen en de bank gunstiger cijfers te zien dan die uit de interne administratie voortvloeiden. De manipulaties zouden al vanaf 2012 hebben plaatsgevonden. Een bestuurder (eerst cfo, later ceo) gaf instructies aan twee "in de fraude meegezogen controllers".
In 2021 trekken de controllers uiteindelijk aan de bel bij de nieuwe cfo van de accountantsorganisatie, volgt een fraudeonderzoek en het ontslag van de ceo. Maar waarom kon hij de cijfers zo lang laten aanpassen? Waarom volgden de controllers zolang zijn instructies op en werden zij meegezogen? Waarom trokken zij niet eerder aan de bel? Zoals het ook de vraag is of de controle van de extern accountant voldoende deugdelijk was. Een vraag die de AFM inmiddels aan de Accountantskamer heeft voorgelegd.

De drie voorbeelden gaan over "de cast van medeplichtigen" waarover Bazerman spreekt. Voorbeelden die laten zien dat de schade door onwenselijk gedrag had kunnen worden beperkt, als medeplichtigen en omstanders eerder waren opgestaan en hun verantwoordelijkheid hadden genomen. Voorbeelden die wat mij betreft laten zien dat zij die spreken goud verdienen en zwijgen niet met zilver moet worden beloond.

Wat daar ook van zij, het boek Complicit van Bazerman lijkt mij nuttig leesvoer voor accountants (in opleiding). Wellicht iets voor op de boekenlijst van een volgende vakantie?