Hoewel financial auditing het predicaat 'wetenschappelijk' krijgt, heeft de brede beroepspraktijk te weinig profijt van wetenschappelijk onderzoek op dit gebied.
Mark Dongor
Ik heb me als accountant heel vaak afgevraagd wat nu exact het wetenschappelijk gehalte is van een deel van ons beroep. In mijn optiek is accountancy (samenstel en controle) een vak. Een ambacht. Aanpalende thema's binnen ons beroep, zoals externe verslaggeving en bestuurlijke informatievoorziening, beschouw ik zeker als wetenschappelijk. Maar dit zijn thema's waar niet alleen accountants zich op richten, maar ook andere daartoe geschoolde deskundigen (zoals bedrijfseconomen en juristen). Mijn vraag richt zich dan ook primair op de wetenschappelijke toepassing van het onderdeel financial auditing.
Ik vind het al een geruime tijd bijzonder dat financial auditing het predicaat 'wetenschappelijk' krijgt, terwijl de brede beroepspraktijk nauwelijks tot niet lijkt te profiteren van de bevindingen van enig wetenschappelijk onderzoek op dit gebied. Voorts lijken de onderzoeksvragen een vorm van selectieve wetenschap, hoofdzakelijk uitgevraagd door de grote kantoren, en lijken de bevindingen hiervan enkel hen te dienen. Hiermee doel ik op de onderzoeken die worden uitgevoerd door de Foundation for Auditing Research. Bovendien kan nog worden gezegd dat de actuele wetenschappelijke onderzoeken die hebben plaatsgevonden op dit gebied nogal abstract zijn en louter zien op gedragsaspecten van accountants tijdens een audit (en hoe deze mogelijk te sturen). Ze gaan echter nauwelijks in op de vaktechnische vraagstukken die in mijn ogen daadwerkelijk leven. Denk bijvoorbeeld aan de uitvoerbaarheid van regelgeving, de standpunten van toezichthouders en de duiding van (tucht)rechtspraak. Hieronder ga ik nader in op voorgenoemde punten.
Brengt de mastereis in de accountancy wetenschappers voort?
Sinds enige jaren geldt de zogenaamde mastereis voor accountants die afstuderen met certificerende bevoegdheid. Voor de AA is dit een professionele (HBO) master en voor de RA is dit een wetenschappelijke (WO) master. Ik beperk me hierna tot de eis voor de wetenschappelijke master.
De eis om een wetenschappelijke master te hebben, is naar mijn opvatting enigszins beperkt, omdat het een willekeurige masteropleiding kan zijn. Het hoeft dus niet een master te zijn in accountancy of economie. Hoewel men mag stellen dat je met een andere wetenschappelijke master dan voornoemd een academisch denkniveau hebt, wil dat nog niet zeggen dat dit denkniveau zich ontwikkelt op een wijze waarmee men adequaat wetenschappelijk onderzoek kan verrichten op het gebied van financial auditing. Hetzelfde durf ik zelfs te stellen wanneer je wel een master hebt in accountancy of economie.
Men zal het auditvak leren, het zich meester maken in de praktijk, maar ik kom zelden tegen dat een dergelijke accountant de heersende doctrine en haar standpunten daarin uitdaagt. Men volgt in de regel braaf wat geleerd is en durft niet af te wijken. Ook de NV COS wordt braaf gevolgd alsof het een wet is en er wordt nauwelijks 'COS overstijgend' nagedacht. In mijn optiek zijn dit auditors die kennelijk het 'kritisch wetenschappelijk nadenken' zijn verleerd en slaafs de regelgeving volgen, zonder de inhoud ervan überhaupt maar te durven challengen. Ik durf dan ook de conclusie te trekken dat de invoering van de mastereis nauwelijks wetenschappers heeft voortgebracht die actief bijdragen aan de accountantswetenschap.
Foundation for Auditing Research (FAR)
In 2015 is de Foundation for Auditing Research (FAR) opgericht met als doel om wetenschappelijk onderzoek te faciliteren op het gebied van financial auditing. De FAR is een wetenschappelijk denktank die primair wordt gefinancierd door de grote accountantskantoren (de big four en de next five). Voor de FAR werd opgericht waren het voor zover mij bekend primair de universiteiten met een accountantsopleiding die wetenschappelijk onderzoek faciliteerden op het gebied van financial auditing.
Ik heb me altijd afgevraagd, sinds de FAR is opgericht, in welke mate we de universiteiten die een postacademische opleiding faciliteren nog serieus moeten nemen. Heeft de FAR nou bijgedragen aan de algehele wetenschap op het gebied van financial auditing samen met de universiteiten? Of kan je stellen dat met de oprichting van de FAR de universiteiten een blijk van onvermogen hebben laten zien op het gebied van wetenschappelijk onderzoek? Waarom zou een clubje van kantoren een wetenschappelijk denktank opzetten, terwijl we universiteiten hebben die dat prima zouden moeten kunnen? Ik weet het exacte antwoord niet, maar de beeldvorming laat zich raden. De universiteiten lijken op dit gebied de bal te hebben laten vallen.
Daarentegen lijken de onderzoeksvraagstukken van de FAR zeer selectief en ook subjectief van aard en profiteren hierdoor alleen de aangesloten kantoren kennelijk van de bevindingen en uitkomsten. Voorts ben ik van mening dat de onderzoeksvragen een tamelijk voor de hand liggende uitkomst kennen (open-deuren-onderzoeken), nogal abstract zijn en vooral gericht zijn op gedragsaspecten. De uitkomsten van hun wetenschappelijk onderzoek dienen dus enkel een 'chosen few', maar niet de brede beroepspraktijk. Dat zou mijns inziens niet de insteek moeten zijn van objectief wetenschappelijk onderzoek.
Rol van de accountantswetenschap tussen regelgever, toezichthouder en (tucht)rechtspraak
Bovendien valt het me op dat de wetenschap zich nauwelijks uitspreekt bij publicaties van de regelgever, toezichthouder en uitspraken van de (tucht)rechter. In menig andere discipline speelt de wetenschap bij voorgenoemde actoren een cruciale rol bij de totstandkoming van regelgeving, publicaties en/of respectievelijk gerechtelijke uitspraken. Een goed voorbeeld waarbij de kritische blik van de wetenschap lijkt te ontbreken, zijn de onderzoeksrapporten van de AFM. Deze worden nauwelijks door de accountantswetenschap gechallenged. Deze rapporten vormen op deze manier een dictaat voor de brede beroepspraktijk, zonder enige validatie of de ingenomen standpunten objectief bezien juist zijn. Zo ook publicaties van de NBA (denk aan COS Standaarden, handreikingen en de uitvoerbaarheid hiervan) en uitspraken van de tuchtrechter. Het zou in mijn optiek juist de wetenschap moeten zijn die de publicaties en uitspraken van voorgenoemde partijen afdoende uitdaagt, waardoor deze ook inhoudelijk meer op niveau komen.
Afsluitend
Deze opinie is primair bedoeld als wake up call voor de accountantswetenschap op het gebied van financial auditing. Het is 'the elephant in the room' waar maar niet over wordt gesproken. Als men blijft beweren dat het een wetenschap is, draag dit dan ook uit op zo'n manier dat de algehele brede beroepspraktijk hier baat bij heeft. Neem een leidende rol in hoe een controlerend accountant zich ontwikkelt op het gebied van financial auditing en laat dit niet enkel over aan de toezichthouder, regelgever en tuchtrechter. Bovendien moet de accountantswetenschap zich voldoende kunnen distantiëren van belangen van individuele kantoren en kunnen inspelen op wat actueel is en waar ook de brede beroepspraktijk behoefte aan heeft. Ik ben ervan overtuigd dat op deze manier de accountantswetenschap een actieve bijdrage kan leveren.
Bij uw eerste reactie op deze site vragen wij om een bevestiging.
Er is een bevestigingsmail naar het door u opgegeven e-mailadres gestuurd.
Richard Knops AA
Mark Dongor en ik bespreken het onderwerp ‘werken aan een leercultuur’ op 11 september 2025 is Soofos.nl
Aanmelden kan via de link https://soofos.nl/workshop/leercultuur/?srsltid=AfmBOoorLbbsPRivZapzKrPr__OIrKAUAOv2-baut-bGjJRng9N5ngc-
Richard Knops AA
Ik lees de vele reacties wat betekent dat hier toch een gevoelig punt wordt geraakt. Ik zie het maken van een scriptie als praktijkopleider vooral als leermiddel voor de student. Onderzoeken die ik voor het accountantskantoor gebruik leid ik vaak zelf. De vraag is verder terecht: waar heeft men (accountants en maatschappij) dan behoefte aan? Is dit meer wetenschap of juist van die softe dingen. Het boek ‘Waarom ben ik accountant’ dat ik heb geschreven is veel verkocht (circa 10k) terwijl dit geen wetenschap en veel aannames bevat. Andere stukken zoals over CSRD en data analyse/continous worden veel minder gelezen, althans van wat ik hoor en zie. Hiermee kom ik tot 2 punten inzake deze discussie: 1. maak een platform waarop accountants hun onderzoekswensen kunnen delen. Of dit nu wetenschap is of niet het voeg waarde toe en deel resultaten publiekelijk 2. Organiseer een webinar voor alle leden waarin deze hun visie hierop kunnen geven, wat kan beter of anders en laat de heren Dongers en Bouwens dit doen met wellicht iemand van BusySeasonTalks Leo/Hakan of Arthur als gespreksleider. Ik kijk uit naar meer audits/puzzels die zaken oplossen
Alexander Vissers
@Willem Buijink: Dat empirisch onderzoek ook economisch ook betreffende verslaggeving en audit nuttig kan zijn en enig inzicht kan verschaffen erken ik. Vooral daar waar vooroordelen weerlegd worden door feiten. Jaarverslagen bestaan niet echt het zijn menselijke ficties. Je rug is dat niet en rugklachten en -afwijkingen zijn geen fictie. Onderzoek naar ruggen kan inzicht verschaffen over de werkelijkheid, falsificeerbare inzichten. Economie is een menselijke fictie, economie bestaat niet echt, goederen bestaan wel maar daar doet economie geen uitspraak over. Wat als economische wetenschap verkocht wordt is grotendeels en in het beste geval filosofie, anders veelal ideologie of gewoon flauwekul. Het CBS hanteert voor statistisch onderzoek statistische methoden, dat maakt het echter nog geen wetenschap. Er wordt zeker nuttig empirisch onderzoek gedaan naar jaarverslaggeving en audit, de FAR heeft daar een belangrijke rol in en Jan Bouwens en Tjibbe Bosman verdienen credits daarvoor. Aan het door Karel van het Reve gehanteerde criterium in zijn vernietigende oordeel over Sociologie als wetenschap, het moet iets wetenswaardigs opleveren , is daarmee voldaan. Aan andere criteria echter niet: uitspraken over de onveranderlijke objectieve werkelijkheid. Jaarverslaggeving en audit zijn triviale bezigheden menselijke conventies en daarmee niet vatbaar voor wetenschappelijke kennis. Dat economie geen wetenschap is werd mij al in de propedeuse op de Katholieke Universiteit Brabant geleerd bij het vak economische filosofie ik ben het nooit vergeten, zeker omdat ik net de micro economie had omarmd omdat je daar grafieken met snijpunten had. Daar kwam het eerste college marketing nog eens bovenop waarin ons werd voorgehouden alles te vergeten wat erbij micro economie hadden geleerd.
Jan Bouwens
@Mark Je schrijft ""verzoek Bouwens" De reden waarom ik hier niet inga op Bouwens zijn verzoek is omdat 1. dit geen geschikt platform is gezien de beperkte omvang van wat geschreven mag worden en 2. Belangrijker nog, ik heb Bouwens meerdere malen verzocht om hierover in gesprek te gaan zodat ik het aan hem kan aangeven. Hij en ik hebben dit gesprek namelijk met elkaar al gevoerd. Hij is niet op mijn verzoek ingegaan." We zijn hierover in gesprek geweest. Je komt steeds met verwijten over dat je niets aan het onderzoek hebt, maar niet met concrete voorbeelden van onderzoeksvragen die je na onderzoek wel zouden helpen. Daar schieten we NIETS mee op. Nu ook weer zeg je dat ik niet in gesprek ga. Ik heb in een hele reeks mails telkens vraag gesteld concreet te worden! Maar dat gebeurt niet. Ik sta altijd open voor gesprek over onderzoek.
Mark Dongor
@ Buijink Reactie 2 van 2.
Onderdeel 2. “Dongor las de accountantscontrole wetenschappelijke literatuur dus bijna niet’’
Ik weet niet hoe je aan deze conclusie komt want dat is niet gezegd. Ik lees de literatuur wel maar de reikwijdte dan wel horizon van wat ik wel of niet heb gelezen hiervan is hier niet besproken.
"verzoek Bouwens" De reden waarom ik hier niet inga op Bouwens zijn verzoek is omdat 1. dit geen geschikt platform is gezien de beperkte omvang van wat geschreven mag worden en 2. Belangrijker nog, ik heb Bouwens meerdere malen verzocht om hierover in gesprek te gaan zodat ik het aan hem kan aangeven. Hij en ik hebben dit gesprek namelijk met elkaar al gevoerd. Hij is niet op mijn verzoek ingegaan.
Onderdeel 3. Ik bezie de kwaliteit inspectie checklist en moet constateren dat kennelijk geen enkele accountantsorganisatie in Nederland is afgerekend op de samenstelling van teams. Accountantsorganisaties en individuele accountants worden vervolgens wel op andere zaken afgerekend. Waarom is de FAR dan juist bezig met een onderzoekvraagstuk waar kennelijk de problemen minimaal zijn in de praktijk?
Onderdeel 4. We hebben het hier over de audit & assurance praktijk in Nederland en uitgevoerd naar Nederlands recht. Ik heb al als voorbeeld gegeven dat ik de reactie van de wetenschap heb gemist op de meest recente handreiking frauderisico-analyse. Het volgen van de regelgever is iets anders dan er als wetenschap ook adequaat op reageren.
Onderdeel 5. Als wetenschap moet je inderdaad nastreven om je publicaties te verzorgen op de beste platforms. Maar het mag geen excuus zijn om eventuele leemtes die er zijn, in de toepasbaarheid van het wetenschappelijk onderzoek richting de praktijk, weg te praten. En dat gebeurt te veel nu nog vind ik.
Mark Dongor
@ Buijink,
Reactie 1 van 2.
Ik zal op je reactie ingaan. Ik moet er gelijk bij zeggen dat het wel de laatste reactie is die geef. De discussie is op gang gebracht en daarmee is eigenlijk mijn taak volbracht. Dat ik als de kop van jut wordt beschouwd maakt mij niet uit. Zolang het beroep maar vooruitkomt. Ik wil je wel zeggen dat de stand van zaken in accountantsland anders is dan 20 jaar geleden. Het is belangrijk dat ook de wetenschap dat gaat erkennen en ernaar gaat handelen. Er moet plaats worden gemaakt voor een meer toepassingsgerichte vorm van wetenschap. Ik ben ervan overtuigd dat dit hand in hand kan met de huidige vormen van empirisch onderzoek.
Hieronder ga ik nader op je punten.
Je inleiding. Ik heb de titel zelf gekozen. Niet de redacteur.
Onderdeel 1. Ik kan je verzekeren dat wetenschappelijke artikelen op het terrein van fiscaal recht/fiscale economie niet zo eendimensionaal zijn als in de accountancy. Het samenspel tussen wetgever, belastingdienst, belastingadviespraktijk, rechterlijke macht en de wetenschap is daar veel meer in balans. Alle actoren die het betreft vormen meningen en opinies en doen onderzoek. Dat maakt de kwaliteit van hun uitingen en uitspraken alleen maar beter. In de accountancy zie ik dit niet terug komen. De regelgever, toezichthouder en rechtspraak hebben bij ons een te dominante functie. De beroepspraktijk en de wetenschap zijn hierbij te onderbelicht.
Albert Bosch
@Buijnk, ik heb met interesse uw reactie gelezen. Aan het eind spreekt u ook mij aan. Als ik in mijn reacties ergens de indruk heb gewekt accountantscontrole onderzoek dan geen wetenschap is, dan hoop ik hiermee die onjuiste indruk weg te nemen. Ik heb hooguit gezegd of willen zeggen dat (a) ik het niet eens ben met de strekking van deze bijdrage en (b) de accountancy wetenschap vergelijken met de medische wetenschap wellicht niet riskant is.
Willem Buijink
2 van 2 reacties
4. @Dongor en @Vissers: het is onjuist te zeggen dat de Nederlandse accountantscontrole wetenschappers de toezichthouders AFM, CEAOB en IFIAR, en de regelgevers EU en MinFin, niet kritisch volgen. Ik gaf voorbeelden, Bosman ook. In de nationale en internationale accountantscontrole literatuur zijn veel meer voorbeelden te vinden.
5. De wat snerende opmerking van @Dongor: Nederlandse accountantscontrole wetenschappers 'verheerlijken', "...publicaties in de beste journals...", is ongepast. Publiceren in de 'beste journals' van een vakgebied, hier accountantscontrole, is wat van universitaire wetenschappers verwacht wordt.
6. Ik merk veel sympathie in de reacties voor deze versie van de stelling van @Dongor: 'financial auditing (accountantscontrole) onderzoek verdient het predicaat 'wetenschappelijk' niet'. (@Vissers serveert ook maar meteen de economische (econometrische) wetenschap af). De kop van de Opinie werd op die wijze gelezen.
De sympathie is merkwaardig. Ik heb een buurman die rug chirurg is. Hij is hoofdredacteur van het 'European Spine Journal'. Dat is een goed wetenschappelijk tijdschrift. Artikelen in goede accountantscontrole wetenschappelijke tijdschriften gebruiken precies dezelfde benadering voor empirisch onderzoek als de artikelen in het 'European Spine Journal', en zijn evenzeer gericht op (@Zoet) een 'evidentie geïnformeerde' praktijk. Waarom, @Bosch en @ Vissers, en anderen, waarom is accountantscontrole onderzoek dan geen wetenschap, en het medische 'rug' onderzoek wel ?
Willem Buijink
1 van 2 reacties
Terug naar het begin: @Dongor vindt dat onderzoek op het terrein van externe Verslaggeving en BIV wel wetenschappelijk en nuttig voor het RA/AA vak.
Het gebied van 'financial auditing' (accountantscontrole) onderzoek is wetenschappelijk, maar niet nuttig volgens Dongor. Het levert geen, voor het RA/AA vak nuttige bevindingen op: de 'accountantscontrole wetenschap' faalt in Nederland volgens Dongor.
1. De titel die de redacteur van Accountant.nl voor Dongor's Opinie koos is dus niet precies genoeg voor een goede discussie: beter "accountantscontrole onderzoek faalt". @Dongor legt jammer genoeg niet uit waarom, b.v. externe verslaggeving onderzoek wel nuttig is. Of, om zijn stelling te verduidelijken: hoe zit dat met Fiscaal Recht onderzoek, zijn eigen discipline ? Wetenschappelijke artikelen op dat terrein zien er net zo uit als accountantscontrole artikelen.
2. Dit is een zwak argument van @Dongor: "Ik heb geprobeerd de wetenschappelijke publicaties door te nemen, maar ik zie onvoldoende relevantie met de praktijk. Dan hou ik er op een gegeven moment gewoon mee op." @Dongor las de accountantscontrole wetenschappelijke literatuur dus bijna niet. @Bouwens vroeg voorbeelden: ook hier de vraag: @Dongor: precies welke accountantscontrole wetenschappelijke artikelen vond je dan niet relevant ? @Dongor herhaalt dit argument in zijn meest recente reactie. Hij hield, blijkt, op met het volgen van de accountantscontrole wetenschappelijke literatuur na Blokdijk.
3. Dit nog een voorbeeld van een zwak argument van @Dongor: over FAR onderzoek: "...dat zich bezighoudt met wetenschappelijk onderzoek op het gebied van het samenstellen van teams." Hij ziet het nut daarvan niet in: 'de toezichthouder kijkt daar niet naar'. @Dongor: bezie eens de auditorganisatie kwaliteit inspectie checklist van de CEAOB (en dus van de AFM). Daarin veel vragen over de wijze van audit team samenstelling (als determinant van accountantscontrole kwaliteit).
Mark Dongor
@Hein Kloosterman,
Wat heel belangrijk is om te vermelden dat mijn opinie niet geframed moet worden in ‘boosheid’ vanwege de AA/RA discussie. Dat is totaal niet het geval. Kennelijk leeft dat sentiment bij sommigen, wellicht omdat ik als AA deze opinie heb geschreven.
Even voor jouw beeldvorming. Naast dat ik AA ben, ben ik wetenschappelijk opgeleid op het gebied van Nederlands recht en Fiscaal recht. Voorts heb ik circa 12 jaar geleden op het punt gestaan om te promoveren bij mijn oud-hoogleraar wijlen Hans Beckman (als promotor) aan de Erasmus Universiteit en de Universiteit van Groningen. En daarnaast heb ik afdoende postdoctorale studies gedaan waarbij ik onderzoek moest verrichten en wetenschappelijke papers moest schrijven. Dus ergens ‘weet ik een heel klein beetje’ hoe wetenschap in elkaar zit maar ook hoe het dienstbaar moet zijn aan de disciplines die het betreft. Maar dit gaat niet om mij en wat ik allemaal wel niet gedaan heb. Maar frame mij aub niet als een of andere rancuneuze AA. Dan ga je voorbij aan doel en strekking van deze opinie.
Ik las voorts in het verleden graag artikelen van Hans Blokdijk en andere wetenschappelijke publicaties over o.a. het ARM model. Misschien bevreemd je dat als je dit hoort van een AA, maar ik neem mijn vak als auditor serieus. En vanuit mijn wetenschappelijke achtergrond zie ik het ook als mijn plicht om in mijn vak de publicaties van de wetenschap te betrekken om na te gaan hoe ik mezelf kan verbeteren. Maar in de laatste decennia lijkt de wetenschap op dit gebied tot stilstand te zijn gekomen. Waren Blokdijk en consorten dan de ‘laatste der Mohikanen”? Jij mag het zeggen………… Feit is dat er wat nu aan wetenschappelijk onderzoek is onvoldoende aansluiting heeft met de brede beroepspraktijk.
Hein Kloosterman
Mark, jouw artikel maakt een boel los. Uit de tekst maak ik op dat het gebaseerd is op, laten we zeggen, een boosheid die volgt uit het onderscheid tussen de AA- en RA-opleiding zoals dat in de eindtermen voor accountantsopleidingen is benoemd. Je benoemt vooral de vraag of Auditing wetenschappelijke basis heeft en of het onderzoek dat plaatsgevonden heeft wel echt zo wetenschappelijk is. Je benadrukt dat van wetenschappelijk onderzoek bruikbaar moet zijn voor de praktijk. Ik zag dat je enkele schenen heb geraakt met je artikel. Kijk eens naar statistical auditing. Stringer ontwierp op een zeker moment het Audit Risk Model. In die vorm was het vooral een vuistregel. Later is door schrijvers als Steele en de combi Van Batenburg en Dassen die vuistregel valideerbaar gemaakt. Dat is wetenschappelijk onderzoek. Achteraf weliswaar, maar het laat zien dat operationaliseren en wetenschappelijk onderzoek samen kunnen gaan. Moeten gaan, eigenlijk. Onderzoek op het terrein van IT laat zien dat door middel van normaliseren van een grote dataset er een database kan worden ontwikkeld waarin de doublures zijn geminimaliseerd. Dat geeft een vernieuwde kijk op boekhouden, namelijk vanuit de optiek van een corporate database waardoor het grootboek geen netwerk meer is van controletotalen, maar een view op die corporate database. Daarmee wordt zo’n corporate database een norm voor de verzamelde applicaties van een organisatie. Afwijkingen ervan moeten dan onderzocht worden op consistentie en andere juistheden. Zeer praktisch voor de uitvoering van audits. De gedragsonderzoeken die jij noemt hebben nut vanuit een ander perspectief dan het auditproces zelf. Mijns inziens gaat het daar om randvoorwaarden voor het auditproces zelf. Vergelijk het produceren en verkopen van jam. Onderzoek naar de randvoorwaarden daarvoor kun je vergelijken met het onderzoek naar de jampot. Onderzoek naar de jam zelf kun je dan vergelijken met de jam. De kern van de zaak.
Alexander Vissers
@Mark Dongor: ik heb verzuimd mijn waardering voor deze bijdrage uit te spreken. Met name ook ten aanzien van het signaleren van een gebrek aan kritisch onderzoek vanuit Universiteiten en FAR over met name de Nederlandse institutionele actoren. In dat verband noemt u de Accountantskamer en het tuchtrecht, terecht. Daarbij blijft de bestuursrechtelijke handhaving onderbelicht. Het is namelijk het CBB dat AFM met enige regelmaat op de vingers heeft getikt. De NBA en haar bestuur zijn is tot dusverre grotendeels buiten schot gebleven door het niet bestaan van enige vorm van toezicht door ledenvergadering en ministerie. De minister heeft in 1992 de handdoek in de ring gegooid en wast sindsdien zijn handen in onschuld, beperkt zich tot driehoeksoverleg in plaats van toezicht te houden. De FAR en verbonden Universiteiten zijn in zoverre een verademing dat ze breder empirisch onderzoek doen op grond van praktijkgegevens. Dat is dan wel geen wetenschap maar levert wel inzichten gebaseerd op feiten op. Ander onderzoek dat alleen gebaseerd is op klachten bekend geworden fouten en levert met name retoriek op. Daarom is met name waardering voor de VAR op zijn plaats. een verademing in een woud van meningen en ideeën. Inmiddels heeft onderzoek zich van verslaggeving via auditing ook op het toezicht gestort, in ieder geval door de PCAOB. Dus het zal niet lang duren of ook de AFM komt aan de beurt. @ Albert Bosch: Tjibbe Bosman en zijn onderzoeken zijn empirisch en nuttig en geven inzicht. Dat is dan wel naar mijn standaarden geen wetenschap maar wel waardevol en een verademing in een wereld waar incompetentie hoogtij viert. Bovendien voel ik een sterke geestverwantschap in met name de stelling dat de NBA zich moet beperken tot haar wettelijke taken.
Albert Bosch
@Martijn Zoet, een vergelijking van wetenschappelijke disciplines en principes is wat riskant en moeten we wellicht niet gaan doen. De medische wetenschap is ca. 400 jaar ouder en gedurende de eerste paar honderd jaar had die wetenschap gemiddeld genomen een negatief effect op de gezondheid van mensen in plaats van een positief effect: het bezoek aan een dokter of ziekenhuis verkleinde de resterende levensverwachting. Maar wat mijn inziens in de medische wereld beter is georganiseerd, is de verbinding tussen wetenschap en praktijk. Ik wens dat de accountancy sector ook toe.
@Alexander Vissers, dat is een bijzondere reactie over wetenschap in relatie tot accountancy voor iemand die in 2024 de moeite nam om helemaal vanuit het zuiden van het land naar Amsterdam af te reizen voor de promotiebijeenkomst van Tjibbe Bosman.
Arnout van Kempen
Bedankt Ron, dat je mijn tekst herhaalt. Mocht iemand het niet gelezen hebben, krijgen ze zo een tweede kans!
En ook mooi dat je aangeeft dat wetenschap aan integriteitseisen moet voldoen. Dat is belangrijk! Het is geen inhoudelijke reactie op wat ik schreef, dus wellicht nuttig om even aan te geven dat je niet reageert op wat ik schreef.
Ron Heinen
@Arnout van Kempen
Je schrijft: "De eis aan wetenschap te stellen dat een onderzoek antwoord dient te geven aan bestaande vragen is de dood in de pot van wetenschap."
https://photos.app.goo.gl/S483ZHSKjHjgVoVi9
https://photos.app.goo.gl/DbCaDzNWJh2HzPfr8
geeft een overzicht waar wetenschap in Nederland verplicht aan moet voldoen.
Boeiende discussie. Ik ben er al heel lang van overtuigd dat accountancy geen wetenschap is, wel een ambacht. Dat lijkt me ook waarom Jan Bouwens schrijft dat je dat ambacht wel wetenschappelijk kan bestuderen.
Mooi frame ook: "ik heb kritiek, als daar een weerwoord op komt bewijst dat het gebrek aan zelfreflectie van de wetenschap". Dat op zichzelf toont dan weer een gebrek aan zelfreflectie van de auteur aan, die kennelijk voorkeur geeft aan de ad hominem dan aan de inhoudelijke argumentatie.
De eis aan wetenschap te stellen dat een onderzoek antwoord dient te geven aan bestaande vragen is de dood in de pot van wetenschap. Mocht die eis in de fysica worden genoemd, dan zouden Planck, Bohr, Schrödinger en nog zo een aantal vanuit hun graf nog een homerisch gelach laten horen.
Voor een werkende magnetron hadden we zeker ingenieurs nodig, en toegepaste wetenschappers, maar zonder ontwikkeling van de quantumfysica was er toch verrekt weinig van terecht gekomen.
Maar goed, ik ben geen wetenschapper en geen accountant, hooguit een geamuseerd lezer van deze discussie.
Martijn Zoet
Even vooropgesteld dat ik het niet eens ben met alles wat hier geschreven wordt. Het is soms goed om even het perspectief van de andere kant te proberen te begrijpen.
Daarbij wil ik even wegblijven van het benoemen van collega's, PhD's en masterstudenten, want mijn overtuiging is dat die allemaal gewoon hun best doen met de kennis en middelen die ze tot hun beschikking hebben op dat moment. Toch schieten er steeds twee punten door mijn hoofd.
Al sinds 2013 (en misschien zelfs eerder...) wordt het accountancy beroep in meer of mindere mate vergeleken met het medische. Waarbij soms ook gesteld wordt dat de structuur van de medische wereld overgenomen moet worden. Als we dan Evidence-Based Medicine gaan vergelijken met de huidige onderzoekspraktijk in de accountancy, dan zijn er op zijn zachts gezegd nog wat stappen te gaan. Want controleaanpakken en protocollen zijn niet volledig gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek. Maar wetenschappelijke disciplines en principes gaan vergelijken….. daar kun je 100 studies van maken.
Daarnaast is het (helaas) zo dat er weinig wetenschappelijke-/onderzoeks- outlets (accountancy / accounting / economics) zijn die zich echt focussen op de uitvoer/activiteiten/ondersteuning van het controle- en samenstellingsproces. Ze zijn er wel, maar beperkt als je het vergelijkt met andere typen studies. Vaak worden er proxies gebruikt.
Dit is deels ook logisch omdat dit soort studies vereist dat je de controle-aanpak, bijbehorende plannen en procedures van het kantoor krijgt, het uiteindelijke controledossier en de bijbehorende administraties van de klanten. En in het meest optimale geval een kantoor en een klant zover krijgt dat de audit met twee verschillende teams (minimaal) twee keer wordt uitgevoerd om eens wat dingen te testen.
Alexander Vissers
Er is helemaal niets wetenschappelijke aan economie aan bestuurlijke informatievoorziening aan externe verslaggeving of aan accountancy Dat is al meer dan 50 jaar geleden aangetoond. Dat wil niet zeggen dat je geen empirisch onderzoek kunt doen of dat onderzoek geen nut heeft. Accountants hebben eerst een "wetenschap" gemaakt van verslaggeving toen van controle en toen van toezicht terwijl het niet over een fenomeen uit de objectieve werkelijkheid gaat maar over grammatica, taal, hoe schrijf ik iets op, is het goed opgeschreven en is het goed nagekeken? Alleen als een discipline iets zegt over de onveranderlijke werkelijkheid in falsificeerbare stellingen is het wetenschap anders is alleen maar onderzoek. Economie is alleen maar onderzoek op zijn best, filosofie in het algemeen en veel erger veelal ideologie van Marx tot Piketty van Friedman tot Keynes. Econometrie is de bescheiden versie van economie die zich tevreden stelt met numerieke verbanden. Algemeen kun je stellen dat accountants zowel het belang als de complexiteit van zowel jaarrekeningen als controle als toezicht mateloos hebben opgeblazen.
Geert de Jonge
Accountants toetsen aan normen, maar een norm voor de kwaliteit van hun eigen werkzaamheden weten ze maar niet te formuleren. Controleren blijft daardoor meer ambacht en kunst dan wetenschap. Na meer dan een decennium zijn er slechts enkele indicatoren ontwikkeld. Als ik een voorstel aan de wetenschap mag doen, dan zou het zijn: begin met het ontwikkelen van een maattheorie voor auditing. Hoe meet je assurance? Zonder maat is het immers moeilijk meten en blijft verbeteren lastig.
Jan Bouwens
Beste Mark. Ik mis van je een inventarisatie van onderwerpen die de audit vooruit helpt. WAT MIS JE? WELKE ONDERWERPEN. HOE ZO IS EEN FAR onderzoek naar AI gebruik door auditors irrelevant als je in de modder staat? Je hebt kritiek maar geeft geen enkele hint over wat je dan mist. Ik kan je verzekeren dat de academici niets liever willen dan uitvoeren van relevant onderzoek. Om die reden ontwikkelen we de vragen met de praktijk en presenteren we aan mensen uit de praktijk en participeren mensen uit de praktijk in onderzoek. En dan we doen onderzoek naar de samenstelling van audit teams. Kun je zo inzetten. It takes two to tango.
Mark Dongor
Reactie deel 3 van 3
Ook stelt Bosman dat hij -als vertegenwoordiger van de wetenschap- wel degelijk reageert op de publicaties van de AFM. Hij verwijst naar een podcast waar hij zit met 29 andere gasten. Dit is dus het niveau waar de accountantswetenschap kennelijk naar afdaalt. Een podcast?!
Waar was je inhoudelijke schriftelijke reactie als vertegenwoordiger van de wetenschap op handreiking 1153 – Frauderisicoanalyse? Geen reactie vanuit de wetenschap, behoudens de Erasmus bij monde van Mantelaers en Diekman. Een eervolle vermelding hierbij nog naar Albert Bosch van V&A. Maar daarmee houdt het ook op. In een tijdperk waarin we als accountant zodanig worden aangesproken dat we tekortschieten als het op fraude aankomt, is het eigenlijk onbestaanbaar dat de accountantswetenschap zich bij deze praktijkhandreiking praktisch stil heeft gehouden.
Maar gezien de scriptie-onderwerpen waar je je mee bezighoudt vind je kennelijk andere zaken belangrijker. Hetzelfde geldt voor de FAR – die zich bezighoudt met wetenschappelijk onderzoek op het gebied van het samenstellen van teams. Ik begrijp het gewoon niet.
@Albert Bosch, ik denk niet dat je het de praktijk teveel kan aanrekenen. Uiteraard hebben we ook een verantwoordelijkheid. Ik heb geprobeerd de wetenschappelijke publicaties door te nemen, maar ik zie onvoldoende relevantie met de praktijk. Dan hou ik er op een gegeven moment gewoon mee op.
Ten aanzien van de NEMACC ben ik het eens dat het zonde is dat dit is opgeheven. Maar wederom, de universiteiten zijn diegene die de bal hier verder hadden kunnen oppakken
Mark Dongor
Reactie deel 2 van 3
Bosman vergelijkt het punt wat ik aanhaal met de ‘zorg van het moment’. Kennelijk ziet hij niet in dat de zorg van het moment nu juist het structurele probleem is waar accountants de afgelopen 20 jaar al mee te kampen hebben. Als je het hebt over het analyseren en abstraheren moet men ook eerst de relevantie en behoeftes bepalen.
Als ik al kijk naar die scriptie-onderwerpen die hij begeleidt, vraag ik me ten zeerste af wat nu de relevantie hiervan is voor de praktijk. De logica van de onderzoeksvragen ontgaat mij volledig. ‘materialiteitsniveau beursfondsen en kenmerken van een auditpartner’’? Is een van de kenmerken van die auditpartner dat hij goed moet kunnen skiën? Of tennissen? Wordt daarmee het materialiteitsniveau beïnvloed? “hebben organisaties die door AA’s worden gecontroleerd een lagere effectieve belastingdruk”? Wat heeft de effectieve belastingdruk te maken met een controle door een AA? Als fiscaal jurist zijnde, naast dat ik accountant ben, ben ik zeer benieuwd.
En de vervolgvraag ten aanzien van die scriptie-onderwerpen die ik heb is de volgende. En dan?.........Wat nu? Wat betekent het voor mij als accountant met mijn voeten in de modder en de pen in de hand om de volgende controleverklaring af te tekenen? Wat kan ik nu beter en anders doen??
Helaas zie ik het als een verspilling van wetenschappelijk kapitaal als je jonge universitaire studenten dit soort onderzoeksvragen laat uitwerken. Je hebt kennelijk hiermee een eigen onderzoeksagenda die significant afwijkt van waar er in de praktijk behoefte aan is.
Mark Dongor
De accountantswetenschap toont weinig zelfreflectie, vooral als er kritiek is. De wetenschap lijkt zichzelf te verheerlijken met termen als we hebben de ‘beste auditonderzoekers’, ‘publicaties in de beste journals’, ‘de papers van Jan, Piet, Kees en Klaas stellen dat dit en dat het beste is…….(vul maar in)’. Kijk maar naar de reacties van de wetenschap op deze opinie (Bouwens en Bosman). De kloof tussen wat de accountantswetenschap aan het doen is en waar de brede beroepspraktijk behoefte aan heeft is simpelweg te groot. En elke vorm van wetenschap zou moeten beginnen met de vraag of en welk soort onderzoek RELEVANT is inzake de discipline die het betreft.
De huidige accountantswetenschap lijkt hier een eigen koers in te varen. Ik heb immers nog nooit gezien dat accountantsorganisaties, of individuele tekenend accountants, zijn afgerekend door de rechter of toezichthouder omdat ‘er geen goed team was samengesteld’ of dat de controlekwaliteit niet goed was vanwege Private Equity, of vanwege een clawbackregeling.
Voorts weiger ik de frame dat het kennelijk alleen het MKB is die een kloof ervaart met de wetenschap. Ik wijs erop dat hoewel de grote kantoren zich bij de FAR hebben aangesloten, ook zij kampen met vaktechnische vraagstukken. Alleen worden deze nu pragmatisch opgelost door de vaktechnische bureaus van dergelijke kantoren. Maar dat wil niet zeggen dat ten aanzien van deze vraagstukken de accountantswetenschap geen bijdrage meer hoeft te leveren. Integendeel, juist bij dit soort situaties gaat het vaak mis in de praktijk. Dus het is niet alleen een ‘MKB’ probleem. Ik ben ervan overtuigd dat ook de hoofden van de vaktechnische bureaus – van grote kantoren- zich gaan roeren in discussies als de accountantswetenschap ten aanzien van de issues die bij hen spelen een meer actieve rol gaat vervullen.
Ron Heinen
Aansluitend op mijn eerdere reactie "Geldt faalt!" als reactie op deze opinie kun je ook de uitleg van Dirk Bezemer bekijken over Geld op:
https://www.youtube.com/watch?v=9V_Ctl1QvTM
De hoeveelheid non-productieve kredieten is te hoog in Nederland.
Albert Bosch
Beste Mark,
Ik ben het niet eens met de titel en overall stelling in je (weinig wetenschappelijke ;) ) bijdrage, zonder dat hier en nu verder te motiveren (ook weinig wetenschappelijk van mij).
Waar wij elkaar wellicht beter vinden, is de valorisatie: er is (te) weinig verbinding tussen wetenschap en de praktijk, waardoor uitkomsten van wetenschappelijke onderzoeken beperkt worden vertaald naar en toegepast in de praktijk. Dat is de praktijk net zo veel aan te rekenen als de wetenschap. IK heb zo mijn theorieën over waarom de combinatie wetenschap-praktijk (te) weinig rendeert, maar het gaat te ver om dat in deze reactie uiteen te zetten.
Overigens heb ik mij wel eens verbaasd waarom een economische masteropleiding een Master of Science titel oplevert in plaats van een Master of Arts, maar dat is een andere discussie.
Glenn Mungra
erratum: voor het begrip 'actiepotenteel'lees: 'actie potentiaal'. Dat was een grootheid geleend uit de biologie, dat aangeeft het vermogen om snel informatie te verzenden tussen verschillende weefsels over grote afstanden.
Glenn Mungra
".....heeft de brede beroepspraktijk te weinig profijt van wetenschappelijk onderzoek....." Ik zie accountantswetenschap meer als een soort toegepaste wetenschap met (analytisch en) empirisch onderzoek.
De aangehaalde stelling wijst ook op de volgende 2 problemen: 1. Is het kennis absorptievermogen van de accountancy sector te laag? Het is aannemelijk dat de sector niet zoveel heeft aan ontwikkeling van wetenschappelijke kennis als het niet doorstroomt of onbenut blijft.
2. En dat leidt volgens mij op zijn beurt tot het risico dat het 'actiepotentieel' van kennis -maatregelen of -investeringen binnen de sector onvoldoende is. Dat kan door bijv.: te lage investeringen in kennis, te lage frequentie waardoor het kennisniveau daalt; te korte tijd- of geografische horizon met het oog op toekomstige ontwikkelingen; te weinig kennisdeling onderling of met andere sectoren door verzuiling; onnodig hinderlijke concurrentie op eigendomsrechten van kennis; casuïstiek die de bruikbaarheid hindert.
Kris Hardies
Wetenschap draait om het verwerven van een systematische geheel aan kennis. Die kennis *kan* vervolgens aangewend worden om beleid en praktijk te informeren. Deze opinie roept bij mij dan ook de vraag op, wat verwacht Mark Dongor precies van de accountancywetenschap?
Kris Hardies
Wetenschap draait om het verwerven van een systematische geheel aan kennis. Die kennis *kan* vervolgens aangewend worden om beleid en praktijk te informeren. Deze opinie roept bij mij dan ook de vraag op, wat verwacht Mark Dongor precies van de accountancywetenschap?
Willem van Wijngaarden
Helemaal eens met de afsluitende conclusie. De ontwikkeling van het beroep in wetenschappelijke zin is tot stilstand gekomen. Waar blijven de hoogleraren die Blokdijk, Schilder, Frielink, Van Zutphen opvolgen?
Charles Luckers
Wetenschappelijkheid pretenderen op het terrein van accountancy o.a. ‘omdat men een master tandheelkunde of niet-westerse-culturele-antrpologie’ of wat dan ook heeft, getuigt alleen al van het niet-wetenschappelijke van de branche. Wetenschap vereist voorts. fundamenteele discussies en keuzes die de kern van de onderliggende waardes raakt en zonodig doet kantelen. Daarvoor houden accountants juis te veel van vastigheid.Als financieel advocaat en jaarrekeningrechtspecialist heb ik het talloze keren geprobeerd, maar bij elke twijfel die ik bij accountants kan opwekken vluchten zij hooguit in de reflex: “dan moeten daar meer regels voor komen”. Terecht begint Donger met de constatering dat accountancy een vak is, een ambacht. laat het dat blijven en laten we ons inderdaad goed realiseren dat de maatschappij van accounts juist duidelijkheid en vastigheid verlangt; geen discussie. Het gaat goed zo in de accountancy (zeg ik als heel kritische buitenstaander)!
Jochem Beekhuizen
Sluit mij (als voormalig raadslid van NEMACC) geheel aan bij de opmerking van Tjibbe (hij was me voor). Het artikel lezende kwam gelijk het gemis aan NEMCC weer boven ! Het wordt hoog tijd dat dit initiatief (gemeenschappelijk instituut Erasmus en NBA) weer nieuw leven wordt ingeblazen. !!
Tjibbe Bosman
“…. Een goed voorbeeld waarbij de kritische blik van de wetenschap lijkt te ontbreken, zijn de onderzoeksrapporten van de AFM. Deze worden nauwelijks door de accountantswetenschap gechallenged. Deze rapporten vormen op deze manier een dictaat voor de brede beroepspraktijk, zonder enige validatie of de ingenomen standpunten objectief bezien juist zijn …”
Dit is gewoon weg niet waar zie ook bijvoorbeeld: https://www.accountant.nl/discussie/opinie/2020/9/de-kracht-van-willekeur/
Het is wrang dat juist het MKB-accountancy onderzoeksinstituut (NEMACC) in 2020 werd afgeschaft: https://www.accountant.nl/siteassets//accountant.nl/blad/2020-nr.-4/acc_2020_nr4_nemacc.pdf
Dongor stelt dat een wetenschapsgebied faalt wanneer het niet rechtstreeks actuele vaktechnische vragen adresseert. Maar wat blijft er over van wetenschap als ze zich uitsluitend laat leiden door de zorg van het moment? Zonder ruimte voor abstractie, theorievorming en systematische reflectie zouden veel van de technieken, modellen en inzichten die we nu als “praktisch” beschouwen nooit zijn ontwikkeld.
Neem bijvoorbeeld de uitvoerbaarheid van regelgeving. Wat maakt regels praktisch werkbaar? Hoe wegen accountants standpunten van toezichthouders en de duiding in tuchtzaken? Theorie helpt ons daarbij. Niet als vervanging van praktijkervaring, maar als versterking ervan. Wie leert analyseren en abstraheren, leert ook beter onderscheiden - en hoeft uiteindelijk minder uit het hoofd te leren.
Een kleine greep uit de MSc-scripties die ik de afgelopen maanden met veel plezier heb mogen begeleiden: • Welke organisaties kiezen voor een controleverklaring door een AA - en verschilt de controlekwaliteit tussen verklaringen ondertekend door AA’s en RA’s? • Hebben organisaties die gecontroleerd worden door een AA een lagere effectieve belastingdruk - en is dat effect sterker in DGA-structuren? • Beïnvloedt de opleidingsachtergrond van de auditpartner de relatie tussen werkdruk en controlekwaliteit? • Leveren auditpartners die hun carrière begonnen bij een Big 4-kantoor een andere controlekwaliteit bij non-Big 4-kantoren dan partners die daar zijn opgeleid? • In hoeverre wordt het materialiteitsniveau bij beursgenoteerde ondernemingen beïnvloed door kenmerken van de auditpartner?
Het is mooi om te zien hoe studenten in hun MSc scripties niet alleen kritisch en onafhankelijk leren onderzoeken, maar ook daadwerkelijk inhoudelijk bijdragen aan het beroep.
Willem Buijink
Gelukkig vindt Dongor dat onderzoekers op het terrein van Externe Verslaggeving en BIV (Interne Verslaggeving ook ?) wel wetenschappelijk zijn (en dus nuttig voor het vak, en niet falen ?).
De titel van de Opinie is dus te algemeen: alleen het gebied van 'financial auditing' (accountantscontrole) is niet wetenschappelijk volgens Dongor. Dat levert geen, voor het vak, wetenschappelijke bevindingen op: in Nederland toch niet. Vraag voor Dongor: wereldwijd ook niet ?
Een paar opmerkingen - het is zeker niet zo dat het AFM toezicht op de accountantscontrole sector geen weerwerk kreeg uit de wetenschap. Dat gebeurt voortdurend. Ik deed dat in mijn afscheidsrede in Tilburg in 2016 al, en daarna herhaaldelijk opnieuw. Ook, b.v. Bouwens, Bosman, ... (om bij namen met een B. te blijven) deden dat geregeld. Ook, maar dat hoort bij het wetenschappelijk debat, andere Nederlandse wetenschappers vinden dat AFM toezicht prachtig en schrijven dat ook op. Debat volop dus.
- ook: de FAR vult het accountantscontrole onderzoek van de universitaire accountancy vakgroepen aan. En het totaal van dat onderzoek in Nederland, van FAR en vakgroepen gecombineerd, is van wereldklasse niveau. Bezie maar eens de inhoudsopgaven van de leidende wetenschappelijke accounting (accountantscontrole) tijdschriften. Ook vaktechnische kwesties komen in dat onderzoek aan de orde.
- ook: is zomaar een universitaire master voldoende ?: nee natuurlijk niet: bezie de 'wettelijke auditor opleiding inhoud' eis in de Audit Richtlijn.
- ook: die Richtlijn schrijft voor de wettelijke auditor ook een universitair diploma voor. In Nederland is die eis bij een hervorming in 1993 verwaterd.
- tot slot: FAR 'vergeet' de kleinere accountantsorganisaties helemaal niet: bezie de 'FAR call for projects' 2025, en ook aan aantal lopende FAR onderzoeksprojecten.
Ron Heinen
Een variant hierop is: "Geld faalt!", zie bijvoorbeeld mijn reacties op:
dag Mark. auditing is inderdaad een beroep. Zoals elk fenomeen kan ook een beroep wetenschappelijk worden bestudeerd. FAR bestudeert onder meer hoe teams het beste functioneren en hoe een professioneel kritische houding wordt bepaald door de organisatie van de audit. De FAR papers en de conferentie van afgelopen week zijn daar getuige van. FAR laat de beste auditonderzoekers van deze wereld met data van de kantoren onderzoek verrichten naar de krachten die de kwaliteit van de controle bepalen. Letterlijk honderden auditors uit de praktijk doen mee aan dit onderzoek. We bereiden nu onderzoek voor naar het effect van private equity. Als uva en vu doen we los van far onderzoek naar het effect van de tuchtkamer. Of kantoren de kennis gebruiken voor hun audit? We geven praktijknotities uit en geven masterclasses ook bij kantoren. Alweer honderden accountants volgend deze classes. Er waren 140 praktijkaccountants op de FAR conferentie. Je geeft ook aan dat de onderwerpen die FAR onderzoekt niet relevant zijn voor je praktijk Wel we zouden heel graag veel meer onderzoek doen in het mkb. Als kantoren data geven en we van de in je ogen onderbedeelde groep vernemen wat de vragen zijn die hen wakker houden dan we graag meer mkb gericht werk doen. Dat betekent dat we het werk op wetenschappelijk verantwoord niveau uitvoeren en we de resultaten graag delen op een wijze dat de praktijk ermee aan de slag kan.
Aanmelden nieuwsbrief
Ontvang elke werkdag (maandag t/m vrijdag) de laatste nieuwsberichten, opinies en artikelen in uw mailbox.
