Luc Quadackers, Arco van de Ven en Erik Kolthof

In corporate governance-codes wordt de verantwoordelijkheid daarvoor nadrukkelijk neergelegd bij het bestuur. Maar de vraag is of dit niet ook de verantwoordelijkheid raakt van betrokken accountants in business. Accountants in business dragen immers de RA- of AA-titel en dat leidt ook tot verplichtingen, hetzij formeel, hetzij moreel.

Om meer duidelijkheid over de reikwijdte en implicaties van deze vraag te krijgen, hield de NBA op 21 juni 2016 een debatsessie over 'Schuivende verantwoordelijkheden van de cfo/accountant in business voor risicomanagement'.
Een eerste verkenning van het onderwerp aan de hand van de derivatenkwestie bij Vestia en de zaak Amarantis.

Verantwoordelijkheden bij Vestia-casus

Slechts in schaarse gevallen worden accountants in business juridisch aangesproken op hun verantwoordelijkheid voor bestuurlijke fouten. Meestal worden dergelijke procedures tegen de externe accountant gevoerd. Bij woningcorporatie Vestia kreeg echter ook directeur
Finance & Control Kees Wevers als accountant in business een tuchtklacht voor
zijn kiezen bij de Accountantskamer.

Wevers was, onder eindverantwoordelijkheid van topman Erik Staal, verantwoordelijk voor het integraal functioneren van de (financiële) besturings- en beheersingsinstrumenten van Vestia. In de aanklacht staat onder meer dat Wevers heeft gehandeld in strijd met het belang van een goede uitoefening van het accountantsberoep en onvoldoende heeft gesignaleerd en geacteerd in zijn positie als directeur Finance & Control. Hij werd verantwoordelijk gehouden voor zijn betrokkenheid bij het opstellen van de jaarrekening 2010, die niet voldeed aan de daaraan te stellen eisen. De klacht is overigens ongegrond verklaard.

Teneur Vestia-tuchtklacht

Het is interessant om te zien dat de klacht vooral is gebaseerd op de formele systemen en de inhoudelijke derivatenproblematiek en daarmee gericht op (financiële) besturings- en beheersingsinstrumenten. Zo ligt er een sterke nadruk op de betrouwbaarheid van de jaarrekening: heeft Wevers de raad van commissarissen en de externe toezichthouders tijdig, volledig en juist geïnformeerd?
De vraag is echter of daarmee de essentie van de verantwoordelijkheid van de accountant in business wordt ondervangen. Misschien zou het in dit soort gevallen veel meer moeten gaan over het bredere begrip risicomanagement? En misschien draagt een financieel directeur door zijn titel ook op het gebied risicomanagement meer verantwoordelijkheid?

Wat zegt COSO-ERM?

Een organisatie kan heel mooie formele systemen hebben, maar als de omgeving waarin deze formele systemen zijn ingebed niet in orde is, dan zijn de formele systemen ook niet effectief. Het COSO-raamwerk voor Enterprise Risk Management onderkent het belang van deze omgeving in de component Control Environment.
In de Control Environment zijn onder andere principes opgenomen over het bevorderen en afdwingen van een cultuur waarin risicomanagement belangrijk is. Vooral principe 5 op het gebied van de Control Environment is relevant voor het thema: The organization holds individuals accountable for their internal control responsibilities in the pursuit of objectives. Ook vanuit dat perspectief is het dus interessant om na te gaan in hoeverre accountants in business zich in hun rol verantwoordelijk voelen voor het formuleren en beoordelen van risicobereidheid; het beoordelen, beïnvloeden en bewaken van de risicocultuur; het ethische klimaat in de organisatie; en last but not least: het interne en extern verantwoorden over risicomanagement. Verantwoordelijkheid voor risicomanagement gaat hierbij dus veel verder dan het verstrekken van betrouwbare informatie om anderen beslissingen te kunnen laten nemen. 

Ontwikkelende financiële functie

Van Leeuwen en Mookhoek (2014) beschrijven de bevindingen van een exploratief onderzoek naar het toekomstbeeld van de cfo in Nederland. De aandacht van de cfo verbreedt van de financiële organisatie naar strategievorming voor de gehele organisatie en het onderhouden van contacten met externe stakeholders.
De financiële functie ontwikkelt zich hiermee tot collega-bestuurder van de ceo. In het verleden was een financieel directeur voldoende toegerust met financieel-economische vakkennis, financiële werkervaring en cognitieve competenties. Tegenwoordig wordt van de cfo verwacht dat hij externe stakeholders, medewerkers en collega-bestuurders kan overtuigen op basis van visie en communicatieve vaardigheden medewerkers. De cfo wordt daarmee de financieel leider van de organisatie. Dat heeft uiteraard nog veel ruimte voor verdere invulling. Eén ding is daarbij zeker: ook risicomanagement moet hierin een belangrijke plek krijgen.

Invulling verantwoordelijkheid van accountant in business

Maar de invulling en afbakening van de verantwoordelijkheid van accountants in business voor risicomanagement is niet eenvoudig. De wens om collega-bestuurder en business partner te worden blijkt moeilijk te realiseren (Van de Ven, 2014) en kan op verschillende wijzen worden ingevuld (Quadackers et al., 2015).

'Het benadrukken van de rol van business partner kan betekenen dat de controlerende rol als 'bedrijfseconomisch geweten' in het gedrang komt.'

Het benadrukken van de rol van business partner kan onder andere betekenen dat de controlerende rol als 'bedrijfseconomisch geweten' in het gedrang komt. Ook is het lastig om de verantwoordelijkheidsverdeling tussen bestuurder en cfo expliciet te maken. Dat geldt tevens voor de rolverdeling van de cfo en de interne accountant, externe accountant en toezichthoudende organen.
Om meer inzicht te krijgen in deze vraagstukken is het goed om te bestuderen hoe accountants in business in de praktijk omgaan met de verantwoordelijkheid voor risicomanagement.

Praktijk-casus: Amarantis

Wat doet een accountant in business als hij als financieel directeur in een inktzwart organisatorisch inferno terechtkomt? Dat hangt ervan af. René s'Jacob ging in ieder geval door. Er zat niet anders op, zegt hij zelf: "Ik voelde mij verantwoordelijk."
s'Jacob betaalt een hoge prijs voor zijn vasthoudendheid en rechte rug. Hij wordt onder druk gezet, met de dood bedreigd en staat bloot aan pogingen tot omkoping. Door de stress verliest hij aan een kant zijn gehoor. s'Jacob: "Ik vroeg me al vrij snel af waarin ik was beland, maar wat ik heb geleerd over een echte crisis is dat je aan het begin denkt dat de situatie vreselijk erg is, maar dat je aan het einde denkt dat het aan het begin nog wel meeviel..."

Het mag nooit alleen over geld gaan

Amarantis stond al in een vroeg stadium onder verscherpt toezicht van de Onderwijsinspectie. Dat toezicht had echter vooral betrekking op de financiële invalshoek. Er werd binnen het bestuur veel te weinig gekeken naar het onderwijsportfolio, fluctuaties in het leerlingenaantal, de klassenomvang en de formatie; men wilde niet ingrijpen. Terwijl juist daar de oorzaak van de slechte financiële positie lag. s'Jacob: "De focus zou meer op de strategie moeten liggen, in samenhang met de risico's. Daar moeten accountants in business steeds expliciet mee bezig zijn."

Bijdrage van de RA-titel

s'Jacob ervaart de RA-titel vooral als deskundigheidsaanduiding, niet zozeer als het lid-zijn van de beroepsgroep. "Ik ben niet geschoold in ethiek, dat is toch iets dat uit mezelf komt. Het ging mij vooral om het voortbestaan van het onderwijsproces, alles was daaraan ondergeschikt. Dat vond ik intrinsiek belangrijk."

'Het is overigens goed om over ethische kwesties ook te spreken met niet-accountants.'

s'Jacob praat uitvoerig met de externe accountant Deloitte en met de accountants van de Onderwijsinspectie over de problemen. Hij geeft aan dat hij eigenlijk ook met een vertrouwenspersoon van de NBA had moeten spreken, en met beroepsgenoten. "Dat had misschien voor een meer onafhankelijke toetsing van de jaarrekening en juist handelen gezorgd. Ik was me overigens zeker bewust van de gedrags- en beroepsregels. Het is overigens goed om over ethische kwesties ook te spreken met niet-accountants. Die kunnen zich niet verschuilen achter beroepsregels. Dat biedt een pure invalshoek."

Discussie: wat betekent toenemend belang van risicomanagement voor accountants in business?

De aanwezigen tijdens de debatsessie zijn wisselend in hun erkenning dat het belang van risicomanagement toeneemt. Een groep ziet geen toenemend belang van risicomanagement, maar ziet wel een verschuiving van het belang van risicomanagement 'van de achterkant naar de voorkant' van organisaties. Een andere groep ziet verschillende belangen van risicomanagement. Dat komt vooral doordat accountants in business vele verschijningsvormen kennen. Mkb'ers zijn bijvoorbeeld ieder uur van de dag bezig met risicomanagement, maar minder in formele systemen dan bijvoorbeeld accountants in business bij financiële instellingen. Bij verzekeraars en banken raken veel processen steeds meer geformaliseerd. Risico's zijn door de hele organisatie heen vertaald. Dat leidt tot meer risicobewustzijn. Maar de formalisatie kan ook ervoor zorgen dat de risicomodellen leidend worden in plaats van het gezonde verstand. Soms gaat men daardoor meer op de automatische piloot en dat leidt tot minder gevoel van verantwoordelijkheid. 

'Formalisatie kan ervoor zorgen dat risicomodellen leidend worden in plaats van het gezonde verstand.'

Bestuurders kijken vaak ook anders aan tegen risicomanagement dan accountants. Dat botst soms, zeker binnen het midden- en kleinbedrijf. Accountants in business zijn te weinig opgeleid in de omgang met DGA's in het mkb. Het is essentieel om vooral aan de hand van concrete voorbeelden aan te kunnen geven wat de effecten zijn. Het is ook essentieel om de risico's te koppelen aan de strategische doelstellingen. Maar het is niet allemaal hard, het is het verhaal achter de cijfers dat telt. Het moet niet doorslaan, dan staat het risicomanagement niet meer ten dienste van het ondernemen. Risicocultuur en risicomanagement moeten in balans zijn. Judgment is en blijft het belangrijkste. 

Opgemerkt wordt dat het onderwerp risicomanagement onvoldoende in de structuur van de opleiding is opgenomen. Ook wordt beweerd en herkend dat accountants echt een omslag moeten maken naar een 'accountant in business' nadat ze in het openbaar beroep hebben gewerkt. 

Discussie: hogere eisen aan titelhouders (RA, AA en RC)?

In het algemeen mogen aan titelhouders hogere eisen worden gesteld, vinden de deelnemers aan het debat. Een groep geeft aan dat je geen hogere eisen mag stellen, maar dat titelhouders het wel als terecht ervaren als het gebeurt. Het voelt wel zo. Anderen vinden wel dat je hogere eisen mag stellen, maar vragen zich af of dat op basis van de kennis en ervaring moet plaatsvinden, of puur vanuit de beroepsregels (mores/ethiek).
Een aandachtspunt is dat er steeds meer jongere accountants als accountant in business werkzaam zijn. Die moeten kunnen sparren met andere accountants in business, en die zitten meestal niet in de eigen organisatie. Bij controlerend accountants is dat veel beter ontwikkeld. Dat zou eigenlijk moeten worden gefaciliteerd, bijvoorbeeld door een buddy-systeem of een online community. Hier kan de ledengroep mogelijk bijdragen.

'Accountants in business staan positief tegenover het feit dat aan de AA-, RA- en RC-titel hogere eisen mogen worden gesteld.'

Wrap-up en hoe nu verder

Tijdens de discussie wordt duidelijk dat accountants in business het toenemend belang van risicomanagement niet eenduidig zien. Het belang hangt niet alleen samen met iemands persoonlijkheidskarakteristieken, maar zeker ook met de sectoren waarin de accountants in business actief zijn, en in welke functies zij werken. Accountants in business staan daarbij wel positief tegenover het feit dat aan houders van de AA-, RA- en RC-titel hogere eisen mogen worden gesteld dan aan mensen zonder titel.
De omgang met risicocultuur en risicomanagement is nog een pril gebied en zeker verantwoordelijkheden van accountants in business zijn nog lang niet helder genoeg uitgekristalliseerd. Vanuit de NBA Ledengroep accountants in business zal de discussie dan ook worden verdiept en uitgebreid naar sectoren.

Referenties

Hoogendoorn, M. (2013). Derivaten en risicomanagement. Maandblad Accountancy en Bedrijfseconomie, 87 (6): 136-238.
Leeuwen, O.C. van, en L.M. Mookhoek. (2014). De toekomst van de cfo: op weg naar financial leadership. Maandblad voor Accountancy en Bedrijfseconomie, 89(6): 246-252.
Quadackers, L., M. Nieuwenhuis en A.C.N. van de Ven. (2015). De financiële functie vanuit verschillend perspectief: one size does not fit all. Management Control & Auditing, 20 (6): 20-25.
Ven, A.C.N. van de. (2014). Controller en business partner. Maandblad voor Accountancy en Bedrijfseconomie, 88(3): 84-91

Tijdens de Accountantsdag 2016 op 23 november is de themasessie 'Kleine fouten, grote gevolgen' gewijd aan het onderwerp risicomanagement. Gastredacteur is Leo Epskamp, cfo Telegraaf Media Groep.