Opinie 21 september 2009

Onafhankelijkheid: een knellend dogma

De filosoof John Locke zei in 'Two Treatises on Government' dat hetgeen zich in de hoofden van mensen afspeelt zich niet leent voor wetgeving. De Code of Ethics van de International Federation of Accountants (IFAC) probeert dat toch te doen.

De code hanteert vijf fundamentele principes: integrity, objectivity, professional competence and due care, confidentiality en professional behaviour.

Een flink deel van de code is gewijd aan 'onafhankelijkheid'. Onafhankelijkheid bestaat in mind en in appearance. Geen van deze begrippen is goed meetbaar te maken. Het zijn concepten die voor ieder mens een verschillende betekenis hebben. Geen wonder dat de code 130 pagina's nodig heeft om een poging te doen duidelijkheid te scheppen.

Dat de code in de praktijk niet goed werkt blijkt met enige regelmaat. Zo is er ophef over de deal tussen Rentokil en KPMG, met de combinatie van externe jaarrekeningcontrole en het verlenen van diensten op het gebied van internal audit. Een heftige discussie ontspint zich en geleerde voor- en tegenstanders buitelen over elkaar heen.

De achterliggende veronderstelling bij de tegenstanders is dat als je meer betrokken raakt bij een organisatie, de onafhankelijkheid per definitie in gevaar komt. Vergeten zijn zij dan dat er zoiets is als independence in mind.

Collega accountantskantoren reageren verdeeld en één van hen, Ernst & Young, laat optekenen dat het in hun ogen vragen oproept en suggereert dat het op of over het randje is. Het NIVRA komt bij monde van haar voorzitter met een reactie die kool en geit spaart.

Op zijn minst blijkt dat ondanks de code een éénduidige conclusie niet mogelijk is. Het maatschappelijk verkeer is weer meer verward geraakt.

In mijn ogen is niet de onafhankelijkheid van de accountant maar de kwaliteit van zijn beroepsuitoefening des poedels kern. Onafhankelijkheid kan daartoe een middel zijn maar is tot doel verheven, met onzalige gevolgen; zoals een overdaad aan regels, waarvan niet is vastgesteld of zij werken.

De kwaliteit van de beroepsuitoefening is gediend met een zo goed mogelijk inzicht in de klant. Dat veronderstelt een goed inzicht in de strategie, de risico's en de werking van de beheersmaatregelen. Er is geen andere manier om dit te realiseren dan zo dicht mogelijk op de huid te zitten van de organisatie die men controleert.

Wat mij betreft is de uitvoering van internal auditwerkzaamheden in combinatie met de controle op de jaarrekening een mogelijk middel daartoe. Ook het uitvoeren van adviesopdrachten bij de controleklant kan daarbij helpen. Weg dus ook met Chinese Walls tussen de advies- en de assurance-tak van een accountantskantoor. Het mogelijk positieve effect van extra inzicht zou niet benut kunnen worden.

Sommige lezers zullen nu verwijzen naar debacles zoals Enron en Andersen. Hoe te voorkomen dat de band niet te innig wordt en de rug tijdig recht wordt gehouden?

Daar moet natuurlijk hard aan gewerkt worden: Het volgen van een goede opleiding, permanente educatie, kwaliteitssystemen bij de accountantskantoren, goede beroepstandaarden, en 'onafhankelijk' toezicht met flinke tanden voor het geval dat er manco's zijn geconstateerd.

Dat laatste is vooral belangrijk. Als het eindoordeel onvoldoende is, wordt de vergunning ingetrokken of een andere straf opgelegd. Ik ben een warm pleitbezorger van strenge toezichthouders. De Public Company Accounting Oversight Board, de Securities and Exchange Commission en de Autoriteit Financiële Markten behoren die rol ook met verve uit te voeren.

Daartoe is het niet nodig veel pagina's te wijden aan het begrip onafhankelijkheid, principles volstaan. Weg met het dogma van onafhankelijkheid als doel. Het is een middel. En zoals we nu bezig zijn hindert het meer dan dat het helpt.