Bijna tien jaar na het rapport 'In het publiek belang' wordt het accountantsberoep geconfronteerd met herhaalde berichtgeving over examenfraude. Uiterst kwalijk, aldus Marcel Pheijffer.

Discussie Column 19 oktober 2023

Examenfraude: om je dood te schamen

Begin deze eeuw speelden wereldwijd een serie boekhoudschandalen waarbij sprake was van accountantsfalen. Tijdens de financiële crisis in 2008 speelden accountants evenmin een heldenrol. In 2013-2014 werden we opgeschrikt door diverse schandalen bij onder meer KPMG Nederland. De accountancysector kreeg toen van de politiek een laatste kans. Diverse commissies werden ingesteld, er verschenen lijvige rapporten. De sector beloofde beterschap en zette schoorvoetend stapjes vooruit.

Maar telkens slaagt de sector er weer in die teniet te doen en de (voor)pagina's te bekladden met slecht nieuws. Ik bericht daar regelmatig over en word door deze en gene - ook vanuit de jonge garde - soms aangesproken dat ik te negatief ben. Dat ben ik niet. Ik heb hart voor de zaak en geef tegenwicht tegen eenzijdige, (te) positieve verhalen vanuit de sector. Omdat ik de jonge garde een betere toekomst in een op zich mooi, nuttig en noodzakelijk beroep gun. Dus verwar de boodschapper niet met de boodschap.

Examenfraude*

Nu, in 2023, bijna een decennium na de publicatie van de 53 maatregelen uit het rapport In het publiek belang (Werkgroep Toekomst Accountantsberoep, 2014) worden we geconfronteerd met herhaalde berichtgeving over examenfraude. Uiterst kwalijk. Om meerdere redenen, laat ik de belangrijkste noemen.

Ten eerste het feit dat fraude gepleegd door accountants haaks staat op dat waar de accountancy voor zou moeten staan: integriteit. Derden moeten kunnen vertrouwen op de werkzaamheden van accountants, zij moeten daaraan zekerheid kunnen ontlenen. Maar wat is een accountant op dat punt waard, als deze bereid is om examenfraude te plegen of daar niet tegen op te treden?

Ten tweede staat het haaks op de normen inzake professionaliteit en professioneel gedrag. Zo is in de VGBA bepaald dat de accountant zich dient te onthouden van elk handelen of nalaten waarvan de accountant weet of behoort te weten dat dit het accountantsberoep in diskrediet brengt of kan brengen. Dat het accountantsberoep door examenfraude in diskrediet wordt gebracht is een understatement.

Ten derde staat het haaks op de norm van vakbekwaamheid. Ook hier is de VGBA leidend. Daarin is immers bepaald dat de accountant de eigen vakbekwaamheid op het niveau houdt dat is vereist om een professionele dienst op een adequate wijze te kunnen verlenen. Het niet (correct) voldoen aan PE-verplichtingen betreft een inbreuk op dit beginsel.

Ten vierde zijn de betrokken accountantsorganisaties bij wet gebonden aan de eis van een "beheerste en integere uitoefening van haar bedrijf". Het is evident dat daar ten aanzien van het bedrijfsproces (interne) opleidingen geen sprake van is.

Ten vijfde noem ik het feit dat de fraude zich op meerdere lagen binnen accountantsorganisaties heeft afgespeeld. De internationale kwesties (Australië-KPMG, Canada-PwC en de Verenigde Staten-KPMG/EY) waarover inmiddels meer bekend is, maken duidelijk dat het probleem zich van laag tot hoog binnen de organisatie voordeed. Wat betreft Nederland lijkt dat ook het geval. Bij KPMG ging het om honderden gevallen

Ten zesde noem ik het feit dat de eindverantwoordelijken boegbeelden van de sector waren. Bij KPMG ging het om een KPMG-bestuurder en voormalig NBA-bestuurder. Bij Deloitte ging het ook om een bestuurder en was hij in de NBA-Stuurgroep Publiek Belang nota bene verantwoordelijk voor het onderwerp fraude.

Ten zevende wijs ik erop dat het zeer waarschijnlijk is dat we nu slechts het topje van de ijsberg kennen. Naast KPMG en Deloitte lopen er onderzoeken bij vier andere oob-vergunninghouders. De bestuursvoorzitter van PwC stelde daarover recent het volgende in het FD: "Het zou heel raar zijn als het in de hele maatschappij gebeurt en bij ons niet." Met zulke woorden wordt meestal voorgesorteerd op nu reeds bekende feiten.

Ten achtste merk ik op dat de internationale kwesties al van ver voor dit jaar dateren en bekend waren. Als ik bestuurder van een Nederlandse accountantsorganisatie zou zijn geweest, had ik op basis van de internationale casuïstiek het systeem van interne cursussen en toetsingen diepgaand tegen het licht gehouden en zelf de AFM als toezichthouder (proactief) over de uitkomsten geïnformeerd. Opvallend is echter dat bij KPMG Nederland de kwestie door een interne klokkenluider aan het licht is gebracht. De andere oob-vergunningshouders zijn pas eind vorig jaar onderzoeken gestart, ná (reactief) daartoe door toezichthouder AFM te zijn bewogen. Geen eigen initiatief derhalve.

Ten negende noem ik het feit dat uit de (internationale) casuïstiek blijkt dat de examenfraude binnen de accountantsorganisaties breed bekend was. Niet iedereen nam er zelf aan deel. Maar het nalaten om misstanden te melden door 'zwijgende omstanders' is evengoed een integriteitsinbreuk en een gebrek aan professionaliteit. Zie bijvoorbeeld artikel 7 lid 1 VGBA: "De accountant die vermoedt dat de organisatie waarbij deze werkzaam is dan wel waaraan deze is verbonden wet- en regelgeving niet naleeft, treft een redelijkerwijs te nemen maatregel."

Cultuur

Er zijn nog legio andere redenen te noemen. De kern van alles is echter, dat de examenfraude de buitenwereld veel leert over de cultuur binnen accountantsorganisaties. Die is nog lang niet op orde. Dat is een trieste constatering, na de inspanningen die de sector zich na de 'laatste kans' van 2014 heeft getroost.

Bestuurders sneuvelden. De AFM reageerde uiterst duidelijk. Toonde zich volstrekt terecht "geschokt   en teleurgesteld". Noemt het "schrijnend" dat de examenfraude ook in de top van de grote accountantsorganisaties speelt.

De door de NBA in 2014 ingestelde Werkgroep Toekomst Accountantsberoep stelde in haar eindrapport het onderwerp cultuur centraal; daar moest hard aan worden gewerkt. Bij het ontbreken van de juiste cultuur "is dat een voedingsbodem voor incidenten waarbij mensen verkeerde keuzes maken", aldus de werkgroep, die verder wees op de hoogconjunctuur in combinatie met het ontbreken van effectieve correctiemechanismen, die "heeft geleid tot een geleidelijke verwaarlozing van elementaire vakprincipes". Verder werd gewezen op het feit dat "de economische meewind en de omzet- en resultaatstijgingen (…) resulteerden in een cultuur van zelfgenoegzaamheid, waarin maatschappelijke ontwikkelingen eenvoudig konden worden genegeerd of onderschat".

NBA

De NBA gaat een cultuurprogramma starten. Wat mij betreft is dat weggegooid (leden)geld. De cultuur van accountantsorganisaties moet je binnen accountantsorganisaties veranderen. Die cultuur verander je als NBA niet en dat is ook helemaal je taak en verantwoordelijkheid niet: Het is de primaire verantwoordelijkheid van accountantsorganisaties, daar moet het gebeuren. Neem dus niet het probleem van een ander op je schouders.

Als we louter focussen op de examenfraude is de constatering dat de NBA in belangrijke mate verantwoordelijk is voor het PE-systeem, waaronder ik ook de NBA-Kennistoets vat. Maar welke stappen heeft de NBA nu eigenlijk gezet na het bekend worden van de internationale examenfraudes die vanaf 2015 speelden? Heeft dat geleid tot (extra) inspecties bij de grote kantoren? Ik vrees van niet: De teugels zijn op PE-gebied de laatste jaren juist gevierd. Meer eigen verantwoordelijkheid voor individuele accountants, minder toezicht. Meer vertrouwen in de processen binnen accountantsorganisaties, slechts systeemtoezicht door de NBA.

De NBA publiceerde medio vorig jaar het artikel: Nieuw PE-systeem: vrijheid, blijheid? Ik vroeg de NBA toentertijd naar de fraudegevoeligheid van het systeem. De toenmalige NBA-directeur reageerde als volgt: "Bij de opstelling van het toezichtskader in 2020 hebben we de frauderisico's gewogen. Dat heeft geleid tot een jaarlijkse toetsing van zeshonderd dossiers en procestoezicht op geaccrediteerde organisaties. Kunnen we fraude hiermee volledig uitsluiten? Waarschijnlijk niet. Is er een aanvaardbare afweging van belangen (publiek belang, geld van leden) gemaakt? Wij denken van wel, in ieder geval op dat moment. Als de analyse van de buitenlandse fraudezaken tot nieuwe inzichten leidt - de casuïstiek is op het eerste gezicht niet geheel vergelijkbaar - zullen we de systematiek aanpassen."

Dit riep bij mij louter vragen op: Welke frauderisico's zijn er vooraf onderkend en gewogen? Wat houdt dat procestoezicht in bij geaccrediteerde organisaties? Hoe diep gaat dat? Welke afweging van belangen is er gemaakt? Hoe is dan precies het publiek belang gewogen tegenover de kosten/batenafweging voor de NBA-leden? Tot welke inzichten hebben de buitenlandse fraudezaken geleid? Welke aanpassingen zijn er gepleegd? Welk toezicht heeft de NBA gehouden ten aanzien van de verplichte NBA-Kennistoets?

Vervolgens ben ik bij de NBA op gesprek geweest. Vier collega's legden het proces- en systeemtoezicht aan mij uit. Het stelsel van toezicht ten aanzien van (onder meer) de grote accountantsorganisaties is gebaseerd op vertrouwen. Zij konden mij niet overtuigen. Naar mijn mening was en is het PE-systeem alsmede het toezicht daarop weinig robuust.

De inmiddels gebleken feiten vertellen het verhaal. De NBA zal het PE-systeem in 2024 evalueren. Maar waarom zolang wachten? De feiten in de internationale kwesties zijn helder. Bij KPMG Nederland weten we dat het om honderden gevallen gaat. Een verantwoordelijke bestuurder is opgestapt, evenals de Deloittebestuurder. Daarmee geven zij het signaal af dat het systeem van interne toetsingen lek was. Dat is inmiddels een feit.

Dan hoef je als NBA niet te wachten tot in 2024, dan moet je nu acteren. Om te beginnen door de kantoren die van de AFM onderzoek moesten doen te vragen de voorlopige uitkomsten van de onderzoeken te delen. Dat betreft interne onderzoeken en die zijn daarmee niet onafhankelijk. Derhalve dient de NBA nu verder te gaan dan proces- of systeemtoezicht, door zelf onderzoek te doen of te laten doen.

Sterker, dat onderzoek zou door een onafhankelijke derde dienen te worden uitgevoerd. Het is immers ook de vraag of de NBA de afgelopen jaren zelf wel voldoende inhoud heeft gegeven aan haar toezichtstaak. Heeft de NBA haar krediet als toezichthouder op PE-gebied verspeeld en is het niet beter de toezichtstaak in andere handen te leggen? Dat is een belangrijke vraag naar de toekomst toe.

Conclusie

Ik kan de eerder aangehaalde woorden van de werkgroep uit 2014 moeiteloos herhalen en plaatsen in de context van de examenfraudes die in 2023 naar buiten komen. Wat zijn we de afgelopen jaren nu eigenlijk – naast vele mooie woorden en beloftes uit de sector – daadwerkelijk opgeschoten?

Er is veel overleg geweest van bestuurders, stuurgroep en werkgroepen. Er zijn veel letters op papier gezet. Prioriteit is lang gegeven aan relatief kleine onderwerpen zoals de Audit Quality Indicators, maar wicked problems zijn als hete aardappels vooruitgeschoven of onaangeraakt gebleven. Zoals het businessmodel, verdienmodel, partnermodel en intern verrekenmodel van accountantsorganisaties. Daar ligt de kiem voor – zoals de Werkgroep Toekomst Accountantsberoep het benoemde – "de cultuur van zelfgenoegzaamheid, waarin maatschappelijke ontwikkelingen eenvoudig konden worden genegeerd of onderschat".

Of zoals good old Jules Muis het altijd zegt: "Je moet de kat niet op het spek binden. Structurele problemen vragen om structurele gedragsbeïnvloedende maatregelen." Die zijn uitgebleven. Bovendien: Cultuurverandering bereik je niet met degenen die medeverantwoordelijk zijn voor de oorzaak en noodzaak tot cultuurverandering.

 

Noot
* Ik hanteer deze term, die ook door de AFM, NBA en Deloitte wordt gehanteerd. Het gaat om fraude die speelt in de PE-sfeer en die betrekking kan hebben op interne cursussen en toetsen binnen accountantsorganisaties, de NBA-kennistoets en andere PE-verplichtingen.