Discussie Opinie 12 maart 2024

Gatekeeper voor een nieuw tijdperk

Met een toekomstverkenning van ruim vijftig jaar geleden in de hand, kijkt Paul Koster naar de rol van de accountant anno nu.

Paul Koster

Het was 1971, toen het bestuur van het toenmalige NIVRA (rechtsvoorganger van de huidige NBA) een Commissie Toekomstverkenning instelde. Die commissie moest in de woorden van het bestuur met "een uitdagende tekst komen die noodt tot discussie en nadenken over de toekomst van het beroep". Het is opvallend dat deze tekst, hoewel enigszins verouderd, op een groot aantal punten de kern van de vraagstukken vijftig jaar later nog steeds raakt.

Er wordt in het rapport 'De accountant, morgen' bijvoorbeeld diep ingegaan op de "argumenten voor en tegen uitbreiding van de attestfunctie", wat anno 2024 erg actueel is met de snel toenemende eisen van de rapportage rond klimaatverandering en de rol die de accountant daarin (zou) moeten spelen, maar ook bij andere relevante achtergrondinformatie die de gebruiker van het jaarverslag nodig heeft in het huidige volatiele politieke en economische klimaat.

In de woorden van de commissie in 1971: vóór uitbreiding pleitte dat "Financieel-economische gegevens als gevolg van de snelle ontwikkelingen pas werkelijk betekenis krijgen wanneer tegelijkertijd tevens (relevante) achtergrond informatie wordt geboden. Verschillende informatiestromen moeten worden samengevoegd wil er een zinvol geheel te voorschijn komen." Ook in 1971 stelde de commissie: "Velen verwachten reeds nu van de accountant dat hij ervoor zorgt dat achtergrondinformatie tijdig in ruime kring beschikbaar is. Momenteel wordt die wens voornamelijk gehoord in gevallen van dreigende bedrijfssluiting."

In 2020 is juist het (te) laat signaleren van continuïteitsproblemen of materiële fraude aanleiding geweest voor de toenmalige minister van Financiën tot het aanstellen van de kwartiermakers, die vorig najaar met hun voorstellen kwamen om de rol van de accountant als poortwachter te verstevigen en eigenlijk daarmee te voldoen aan de eis die vijftig jaar geleden al werd geformuleerd.

De argumenten tegen een uitbreiding van de attestfunctie (assurance) in 1971 richtten zich voornamelijk op "de onzekerheden en moeilijkheden bij het beoordelen van andere niet-financiële informatie wanneer de normen een grote mate van onzekerheid laten".

Dit zeer terechte aspect is naar mijn mening anno nu een nog veel gewichtiger punt van aandacht dan dat het in 1971 was. Juist de normen rond klimaatverandering zijn in ontwikkeling en zullen worden uitgebreid als antwoord op de ingrijpende gevolgen van klimaatverandering die steeds duidelijker, voelbaarder en zichtbaarder worden. 

In het rapport 'De grenzen aan de groei' van de Club van Rome, dat uitkwam in 1972, probeerde men al te wijzen op ernstige consequenties van de interacties tussen mens en natuur. Het ontwikkelen van betrouwbare normen is een uiterst complex probleem, waarin de wetenschap een essentiële rol moet spelen. De keuze van normen wordt ook gecompliceerd door verschillende visies rond de gevolgen van klimaatverandering die met elkaar strijden.

De accountant gaat daar een uiterst uitdagende en ook kwetsbare rol vervullen, in de gekozen toelichting en juistheid van de gebruikte informatie. Het vereist kennis en bereidheid om de ondernemingsleiding een spiegel voor te houden wat, zoals al door de commissie in 1971 werd gesignaleerd, niet altijd "een aangename taak" is.

Naast de geschetste issues rond de inhoudelijke kant van de normen biedt de huidige beroepsopleiding met incrementele aanpassingen en accentverschuivingen een te dunne basis als antwoord op de  noodzakelijke uitbreiding van de attestfunctie anno 2024, die al in 1971 werd aangestipt. De actieve rol die de big four spelen op het gebied van staf training is onmisbaar maar kan, gelet op de toenemende complexiteit van de controleomgeving, ook nog worden geïntensiveerd. Discussies over het verlichten van de opleiding om zo het tekort aan accountants te adresseren door meer jongeren te kunnen aantrekken, lijkt mij absoluut de verkeerde oplossing. Dit druist ook in tegen een noodzakelijke verdieping van kennis bij de gesignaleerde toenemende complexiteit van de controleomgeving.

Het rapport van de Commissie Toekomstverkenning besluit met een heldere boodschap, die anno 2024 nog pregnanter is. De accountant zal bij de uitgebreidere jaarlijkse verslaggeving een attestfunctie moeten vervullen die voor grote groepen in de samenleving van belang is en waar ook uitspraken worden gedaan over de toekomst. Bij de invulling van die bredere functie zal de accountant zich rekenschap moeten geven van velerlei vraagstukken, waaronder een scherpere risicoanalyse, om de controleactiviteiten beter op de veelheid van risico’s af te stemmen.

In 1971 was het een oproep tot discussie en nadenken over de toekomstige rol van de accountant. Vijftig jaar later is echt de tijd gekomen dat de accountant een breder palet van de attestfunctie kan aanbieden, op bredere onderdelen van de jaarverslaggeving, voor een breder publiek. Noodzakelijkerwijs wordt dan ingespeeld op de snel groeiende behoefte van de verschillende marktparticipanten om beter en verdergaand geïnformeerd te worden. Een bredere informatiestroom en verslaggeving die dan door de accountant, die de onderneming al door en door kent, als gatekeeper inhoudelijk is gecontroleerd.

Een uitdaging die niet mag worden onderschat. Er is zeker al een aantal stappen genomen op die bredere weg, maar de stap naar een volwaardige rol als gatekeeper van de informatiestroom voor de 21ste eeuw is pas net begonnen.

In een vervolgartikel zal Paul Koster nader ingaan op de rol van gatekeeper anno 2024.