Pauselijke soft controls
Vorige week was ik, wegens vakantie, in Avignon. Avignon was de zetel van de paus van 1305 tot 1378. Uit die tijd stamt een pauselijk paleis dat de stad en de omgeving volledig domineert. Leuk voor historici, maar ook leuk voor accountants.
Wie het pauselijk paleis, nu een museum, bezoekt, komt als eerste in de accountantskamer, met aangrenzend de pauselijke schatkamer. Hier werkten schatbewaarders, accountants, auditors en fiscalisten aan het innen van belastingen uit geheel Europa. Tegenwoordig is men vooral geboeid door de enorme verkwisting aan het pauselijke hof, de uitgavenkant, maar voor een accountant is het eigenlijk veel boeiender om je te verdiepen in de inkomstenkant.
Bedenk dat Europa in die tijd behoorlijk verdeeld was, en de paus was bepaald niet onomstreden. Toch lukte het hem om belastingen te innen vanuit landen en domeinen van Noorwegen tot Malta, van wat nu Duitsland is tot Engeland. Zelfs landen die openlijk in vijandschap met de paus verkeerden, droegen netjes hun belastingen af. Waarom?
De pauselijke heerschappij stoelde op drie niveaus, voorgesteld door de pauselijke tiara, de drie-kroon. De paus was:
- de vader der vorsten en koningen
- de bestuurder van de wereld
- de plaatsvervanger van Christus op aarde
Dat besturen van de wereld riep nogal wat verzet op van andere koningen, vorsten en keizers, en het idee dat de paus de eerste onder de koningen was werd in ieder geval door de keizer zwaar aangevochten. Het was als wereldse heerser dat de paus oorlogen voerde, en de grootste moeite had om zijn macht te doen gelden. Het implementeren van hard controls, zoals we dat tegenwoordig zouden kunnen noemen, was nogal een uitdaging.
Maar als onbetwist (!) plaatsvervanger van Christus op aarde, had de paus een ijzer in het vuur waar geen ontkomen aan was. Heel kort samengevat: met een eeuwigheid in de hel als vooruitzicht, liet je het wel uit je hoofd de belastinginners van de paus een loer te draaien.
Het is goed te bedenken dat dit systeem volledig steunde op soft controls. De moderne atheïst zal zeggen: mensen werd een sprookje voorgehouden om ze tot gehoorzaamheid te dwingen. Wat daarvan waar moge zijn, vast staat dat het management, de paus, een boterzacht control-instrument gebruikte. Niemand heeft ooit bewezen dat er een hel voor belastingfraudeurs bestaat, niemand heeft zelfs maar bewezen dat er een leven na de dood is. Toch werkte het control-mechanisme naar volle tevredenheid.
De casus demonstreert niet alleen hoe soft controls een uitstekende basis voor interne beheersing bieden, de geschiedenis leert ook dat er met geen inquisitie of brandstapel iets te doen valt als de soft control haar werking begint te verliezen. Vanaf de dag dat mensen als Luther, Zwingli en Calvijn zich begonnen af te vragen of de paus wel echt de plaatsvervanger van Christus op aarde was, verloor de soft control definitief zijn werking. De keiharde hard controls die de paus daar tegenin probeerde te brengen hadden slechts een averechts effect.
U mag denken dat u reuze innovatief bent als u met soft controls in de audit aan de gang gaat. Ik denk dat het een al eeuwen bewezen techniek is, waar we zowel de kracht als de zwakte allang van kennen. Het wordt alleen tijd dat de kennis die we hebben wordt herontdekt, door te kijken naar kennisdomeinen buiten het traditionele blikveld van de accountant.
Arnout van Kempen