Lekker bruin!
Soms brengt een onverwacht beeld je plotseling tot een 'inzicht'. Dat gebeurde mij met een foto bij het FD-artikel 'Zuidas verliest deel van zijn glans' (23 juni 2012). Daarop vier lachende Zuidassers. Jongens nog, eigenlijk. Alle vier in grijs pak. Met daaronder lichtbruine schoenen. Alle vier. En achter hen lopen nog een paar van die schoenen voorbij.
‘Brown shoes don't make it', luidde in 1967 een nummer op het album Absolutely Free van Frank Zappa's Mothers of Invention. De tekst was geïnspireerd door een faux pas van president Lyndon B. Johnson, die voor een pr-bezoek naar Vietnam vertrok in een grijs pak met bruine schoenen. Afschuwelijk en smakeloos, vond men toen. En dat bleef nog lang zo. Nog in de jaren negentig gold ING-topman Aad Jacobs in de financiële wereld als bekrompen provinciaal, omdat hij als enige bruine schoenen droeg. Dat ‘kon' echt niet. Die tijd is duidelijk passé.
Het onderstreept het flinterdunne karakter van modieuze opvattingen over wat mooi en niet mooi is. Maar er is er meer aan de hand. Ik heb wel eens geschreven dat het conformisme in kledingstijl bij beroepsgroepen weliswaar opmerkelijk is, maar eigenlijk nergens over gaat. Daar kom ik van terug. Waar uiterlijk gedrag zo collectief wordt afgestemd op dat wat kennelijk ‘hoort', rijst de vraag hoe het zit met het - veel belangrijker - inhoudelijk conformisme. Zelfstandig en kritisch oordelen, een professioneel-kritische houding zo u wilt, vereist immers dat je je ook in sociaal moeilijke situaties - met klanten of superieuren die niet houden van ‘moeilijk doen' - durft te onderscheiden.
Die bruine schoenen op de Zuidas zeggen misschien wel degelijk iets. Moeten we echt geloven in een wezenlijke cultuuromslag in de financiële wereld als jonge toetreders al op een ogenschijnlijk onbeduidend gebied als kledingkeuze bevreesd zijn om uit de toon te vallen?
Journalist Joris Luyendijk, die zich als 'antropoloog' beweegt in financiële kringen, schreef deze zomer: "Als je een werkomgeving zou moeten ontwerpen die conformisme op de korte termijn bevordert en het afgeven van alarmsignalen ontmoedigt, zou je de huidige financiële sector als model hanteren."
Zijn die schoenen daarvan geen symptoom? Mensen zijn geneigd binnen een groep ‘gewenst' gedrag te vertonen. Een hilarisch voorbeeld is het op Youtube te bekijken filmpje van een psychologisch experiment van Solomon Asch in 1962, waarbij personen in een lift het gedrag van de andere (in het ‘complot' betrokken) liftpassagiers slaafs kopiëren. In groepen waar de onderwerpen gewichtiger zijn en waar ook nog sprake is van (carrière-)afhankelijkheid, wordt dat alleen maar sterker.
Provinciaal Aad Jacobs hield zijn bruine schoenen aan en had blijkbaar een eigenzinnige houding. Hetzelfde geldt voor de eerste jonge bankier die ooit op ongepast lichtbruin schoeisel naar zijn werkgever toog. Maar de huidige bruine eenvormigheid geeft te denken. Mogelijk zegt het iets over de ruimte en neiging tot werkelijke tegenspraak.
Overdreven? Ik hoop het.
Deze bijdrage is ook als column geplaatst in het oktobernummer van Accountant.