Als de accountant, naast een oordeel over de jaarrekening, ook bijdraagt aan het duurzaam verbeteren van processen en systemen van een onderneming, is de maatschappelijke waarde veel groter, meent Arjan Brouwer.

Discussie Column 13 mei 2025

Altijd prijs!

In de Noord-Hollandse dorpen begint het kermisseizoen weer. De jaarlijkse kermis in het dorp komt voor sommigen in de buurt van wat carnaval is in het zuiden van Nederland. Liefhebbers gaan alle kermissen in de regio af, van Abbekerk tot Zwaag. Zij brengen niet veel tijd door in de kermisattracties maar vooral in de feesttent, kroeg of bij de borrels die in de kermisweek worden georganiseerd.

De kermis zelf stelt niet altijd veel voor, maar de jongste jeugd kan zich vermaken in de draaimolen, met eendjes vangen of penaltyschieten. Altijd prijs! trekt aan, hoewel de prullaria die worden gewonnen vaak weer snel in de vuilnisbak verdwijnen.

Altijd prijs! Het schiet ook weleens door mijn hoofd als ik stagedossiers doorneem in voorbereiding op een af te nemen slotmondeling. Op basis van het dossier identificeren de examinatoren onderwerpen die aansluiten op de dagelijkse praktijk van de kandidaat en die zich lenen voor een verdiepende vaktechnische discussie. En in bijna ieder dossier kom ik hem tegen: de volledig gegevensgerichte controle.

Het lijkt een steeds meer voorkomend verschijnsel. Door de toename van de technologische mogelijkheden om een effectieve en efficiënte gegevensgerichte controle uit te voeren. Door de veronderstelling dat een gegevensgerichte controle sowieso efficiënter is. Door de angst voor de toezichthouder, die dossiers die steunen op (nooit perfecte) interne beheersing zou aftoetsen. Door de angst voor afhankelijkheid van de interne beheersing bij de gecontroleerde organisatie en de mindere grip op het eigen controleproces, als deze interne beheersing onverhoopt niet naar behoren gewerkt blijkt te hebben.  

Het mondeling examen heeft als doel te toetsen wat de kandidaten weten, niet om te proberen ze te laten struikelen over een issue dat uit het dossier blijkt. En ook om een goed breed gesprek te voeren over de rol van de accountant en de uitvoering van de jaarrekeningcontrole of andere assurance-opdracht. Vaak zijn het mooie gesprekken, waarin de kandidaten aantonen de titel waard te zijn. Het is nog mooier als de kandidaten iets meenemen uit het gesprek en zelf kritisch reflecteren op hoe ze zaken in de toekomst beter kunnen doen.

En dus kan ik op enig moment de vraag "Zo’n volledig gegevensgerichte controle, vertel eens hoe doe je dat?" vaak niet onderdrukken. Bij de controle van de juistheid (nauwkeurigheid) van bepaalde posten komen we dan meestal nog een heel eind. Aansluitingen, steekproeven, data-analyse etc. Maar vaak blijkt al snel dat ergens een aansluiting wordt gemaakt met informatie uit een ander intern systeem of tussen vastleggingen van en autorisaties door verschillende functionarissen binnen een systeem (offerte, bestelling, ontvangst en factuur). Dat toch wordt gesteund op functiescheidingen, die zijn geregeld… in het systeem. "Oké, maar wat deed je dan om vast te stellen dat je kunt steunen op dat systeem? Heb je de IT-afhankelijkheden in beeld gebracht en getest?" Die vragen zijn de opmaat voor een deel van het examen waarin veel kandidaten het toch even lastig krijgen. En dan hadden we het nog niet over de controle van de volledigheid van bepaalde posten.

Ik denk dat in veel controles de afhankelijkheid van systemen en interne beheersing wordt onderschat. Een verschuiving van systeemgerichte naar gegevensgerichte werkzaamheden is tegengesteld aan het toenemende belang van (complexe) technologie in de bedrijfsprocessen van ondernemingen. Daarnaast wordt het werk van de accountant veel relevanter als die meer onderzoek doet naar de interne beheersing van de onderneming en bijdraagt aan de verbetering daarvan. Het is natuurlijk belangrijk en waardetoevoegend dat de accountant een oordeel geeft over de jaarrekening. Maar als de accountant naast een oordeel over die 'foto' ook bijdraagt aan het duurzaam verbeteren van de processen en systemen van de onderneming, is de maatschappelijke waarde nog veel groter. Data-analyse kan een krachtig middel zijn in de controle, maar ook daarvoor geldt dat allereerst van de gecontroleerde onderneming mag worden verwacht dat ze data-analyse inzet om zelf haar processen en informatieverwerking te monitoren. Naast het uitvoeren van eigen analyses en tests, kan de accountant waarde toevoegen door onderzoek te doen naar de analyses die de onderneming uitvoert.

Accountants moeten oppassen niet de verkeerde afslag te nemen bij de ontwikkelingen die we nu zien. Het is natuurlijk belangrijk te kijken naar de eigen rol en te zorgen dat het oordeel over de jaarrekening goed is onderbouwd, maar de focus moet niet te veel intern gericht zijn. De sector heeft daarbij geen geweldig trackrecord. De paragrafen die zijn toegevoegd in de controleverklaring waarin wordt toegelicht wat de accountant doet aan fraude- en continuïteitsrisico's zijn mooi, maar zorgen ze voor meer grip op en betere verantwoording over deze risico's door ondernemingen? De kans voor open doel, om van alle gecontroleerde organisaties een verklaring over risicobeheersing te verlangen en duidelijke verwachtingen te formuleren waaraan de interne beheersing van een onderneming moet voldoen, is jammerlijk verprutst. 

De onzekerheden, uitdagingen en kansen zijn de komende jaren enorm. Denk aan kunstmatige intelligentie, cyberfraude, duurzaamheid en geopolitieke spanningen. Nog voldoende mogelijkheden dus om een maatschappelijk relevante rol te pakken en de gemiste kansen uit het verleden snel te doen vergeten. Pak op die ballen en grijp je kans. Altijd prijs!