Discussie Opinie 14 juli 2020

Financieel toezicht: internationaal een race omhoog

Deel kennis en léér van Wirecard, aldus econoom Jaap Nienhuis.

Jaap Nienhuis

Wie had gedacht dat het Duitse Wirecard, de ogenschijnlijk succesvolle fintech-betalingsafhandelaar zo snel failliet kon gaan. En dat voor een Dax-30-fonds in Duitsland, de sterkste economie van Europa.

Het Wirecard-debacle kent veel slachtoffers, onder wie aandelenbeleggers, vreemdvermogenverschaffers en medewerkers. Ook heeft de reputatie van Finanzplatz Deutschland een flinke deuk opgelopen. Vanzelfsprekend wordt dan gekeken naar de Vorstand (raad van bestuur), de Aufsichtsrat (raad van commissarissen) en uiteraard naar de controlerende accountants die jarenlang niet zouden hebben gemerkt van of gelezen over de fraude. En dan is er ook nog de rol van de Bundesanstalt für Finanzaufsicht (BaFin) de bevoegde toezichthouder, vergelijkbaar met de Nederlandse AFM.

Boekhoudschandalen zijn een stimulerende achterstand

De landen met de meeste boekhoudschandalen lopen voorop qua aandacht voor 'de' accountancy. In het Verenigd Koninkrijk verscheen onder meer het Brydon-report, vernoemd naar Sir Donald Brydon die het onderzoek leidde. Ook in Nederland hebben twee zware commissies, de MCA en CTA, begin dit jaar hun aanbevelingen gepresenteerd.

Minister Hoekstra stelde vast dat het accountantsberoep te belangrijk is om uitsluitend aan accountants over te laten. Daarom heeft hij naar aanleiding van de genoemde rapporten twee kwartiermakers benoemd om vaart te zetten achter het noodzakelijke veranderingsproces in de accountancysector. Het streven is gericht op het duurzaam verankeren van een cultuurverandering. Dit in een omgeving waarin stakeholders, nu ook mede door de Wirecard- déconfiture, kritischer zullen kijken naar het werk van accountants. Nu is Duitsland aan zet. 

Genegeerde 'red flags'

De Wirecard-affaire heeft internationaal een schokgolf teweeggebracht. Op basis van onderzoekjournalistiek en meldingen van klokkenluiders, publiceerde de Financial Times (FT) al enige jaren over mogelijke misstanden bij Wirecard. De diverse red flags werden echter door toezichthouders en accountants genegeerd. Was het overmoed, een te positief zelfbeeld of dacht men dat zoiets in het georganiseerde Duitsland niet mogelijk was? BaFin beschouwde de beweringen van klokkenluiders als valse aantijgingen, slechts bedoeld om shortsellers te laten profiteren. Beleggers uit andere landen vragen zich af of zoiets ook, voor hen onverwachts, met hún aandelen kan gebeuren. Mag een accountant of toezichthouder zoveel 'rode vlaggen' lange tijd negeren? Gedupeerde aandeelhouders vinden van niet. De Vereniging van Effectenbezitter (VEB) en haar Europese zusterorganisatie zetten zich in voor compensatie van de door beleggers geleden schade.

In het Verenigd Koninkrijk liet Sir Donald Brydon in FT zijn licht schijnen over de accountancysector. Zaken die steeds terugkomen zijn de sterke machtsconcentratie bij de big four, de combinatie van jaarrekeningcontrole en consultancy, het meeschrijven aan nieuwe wetgeving, de machtige lobby en het vervullen van sleutelposities in allerlei belangrijke gremia bedoeld om de sector te reguleren. Daarnaast wordt genoemd de hiërarchische up-or-out partnerstructuur die een cultuur van tegenspraak lijkt te ontmoedigen. 

Onderzoek voor beleid

De geest gaat niet meer terug in de fles. De (vak)pers is op de Wirecard-affaire gedoken en laat deze voorlopig niet meer los. Stakeholders roepen luid en duidelijk wat zij van een accountantscontrole verwachten, ook wat betreft fraudedetectie. Het gaat niet alleen om Wirecard, maar meer nog om effectieve en efficiënte regulering en toezicht. Zowel op nationaal als op Europees niveau. Brussel heeft de European Securities Markets Authority (ESMA) gevraagd een voorlopig onderzoek te verrichten naar het BaFin-toezicht op Wirecard. Ook belangenbehartiger Eumedion pleit voor meer toezicht op de financiële verslaggeving van beursfondsen en op accountants.

De Duitse staatssecretaris van Financiën Jörg Kukies stelt: "Het zelfcorrigerend vermogen binnen de accountancy heeft niet gefunctioneerd. Het systeem van regulering van de financiële sector behoeft revisie om de schade als gevolg van Wirecard AG te herstellen. De onderste steen moet boven komen en uit grondige analyse moet exact blijken waar en hoe zaken misgingen."

Vrijwel alle politieke fracties in Duitsland hebben hun verbijstering geuit over Wirecard, de stapeling van fouten en de 'collectieve onverantwoordelijkheid'. De interne controle heeft gefaald, de accountant heeft de fraude over het hoofd gezien en toezichthouder BaFin met als kleine onderaannemer en zondebok de Deutsche Prüfstelle für Rechnungslegung (DPR), heeft het eveneens laten gebeuren. En dan waren er nog de betrokken banken, institutionele beleggers, ratingbureaus, beursanalisten en niet te vergeten de vakbond. 

Boekhoudschandaal stimuleert denken en handelen

De Duitse Minister van Financiën Olaf Scholz zal medio juli maatregelen presenteren en mogelijk volgt een parlementair onderzoek. In de Frankfurter Algemeine Sonntagszeitung (5 juli) heeft Scholz al enkele maatregelen aangekondigd. BaFin zou meer bevoegdheden moeten krijgen om zelf Sonderprüfungen (forensisch onderzoek) te verrichten. Scholz wil BaFin uitbreiden met professionals met andere competenties dan in het reguliere financieel toezicht. Hierbij valt te denken aan wetenschappers, vaktechnische topaccountants, ICT-deskundigen en criminalisten. De minister heeft hiervoor extra financiële middelen over. Het gaat om het daadwerkelijk met verregaande bevoegdheden verrichten van onderzoek inzake bedenkelijke ondernemingen, hetgeen dus veel verder gaat dan uitsluitend systeemcontrole. 

Regulering versus betere risicocommunicatie

Deregulering om als land een gunstig vestigingsklimaat te bieden lijkt passé. Vormt meer regulering dan een panacee? Ook een de facto goed functionerend intern- en extern risico-communicatiesysteem is van eminent belang. Het Britse Hogerhuislid, Baroness Susan Kramer, hield in 2019 op Capital Hill een gloedvol pleidooi voor betere bescherming van klokkenluiders.

Meer regels dan wel een in de werkelijkheid betere (rechts)positie van klokkenluiders zijn communicerende vaten. Organisaties waar het risicomanagement op orde is, kunnen volstaan met minder regels. Dit geldt evenzeer op macroniveau. Wat een toezichthouder als BaFin met een melding van een ernstige misstand doet, is voor de Hinweisgeber volkomen ongewis en evenmin biedt BaFin bescherming tegen civiele claims door derden. Ook de AFM kent het principe van 'toezichtvertrouwelijke informatie'. Essentieel is dat een toezichter geheel onafhankelijk werkt van politieke bemoeienis. Melders hebben recht op een voorspelbare en transparante procedure. Het is funest voor het vertrouwen in een toezichthouder indien degene met 'burgermoed' moet constateren dat daadkrachtig optreden jarenlang uitblijft onder het mom van die 'toezichtvertrouwelijkheid'. Vereist is dat een toezichthouder, in casu de balans- en resultatenpolitie onafhankelijk en daadkrachtig optreedt.

Uitwisselen kennis en ervaring

Moet Nederland, met een belangrijke financiële sector en veel actuele ervaring met betrekking tot onderzoek naar de accountancy, lijdzaam afwachten wat er nu in Duitsland gebeurt? Daarvoor is de Wirecard-zaak te groot en te zeer van internationale betekenis. Het intensief volgen van deze zaak en het delen van de in Nederland opgedane kennis met onze oosterburen is van essentieel belang. Niet omdat de Nederlandse accountancy perfect is; wel als handreiking naar een in verbijstering achtergebleven buurland en om gelijke tred te houden.

Naast effectief nationaal toezicht bestaat behoefte aan Europees toezicht. ESMA zou de rol kunnen vervullen van stevige, professionele Europese toezichthouder of last resort. Alleen een internationale organisatie kan in geval van twijfel, kwalitatief hoogwaardige jaarverslaggeving controleren van multinationals die doorgaans worden gecontroleerd door mondiaal georganiseerde big four-kantoren. Een alleszins lezingswaardig en inspirerend artikel is: The Wirecard debacle calls for a rethink of EU, not just German, financial reporting supervision (30 juni 2020) door Nicolas Véron, als senior fellow verbonden aan het instituut Bruegel, een invloedrijke, internationale denktank voor financieel-economisch beleid. 

Het gaat erom het beste van meerdere toezichtwerelden te combineren: decentraal wat kan en centraal wat onontkoombaar is. Nu is het van belang een brug te slaan tussen de onafhankelijke wetenschap en de praktijk. De bredere, algemene belangstelling voor de kwaliteit van het werk van accountants is blijvend: Nederland kan bijdragen aan internationale kennisuitwisseling. Nederland heeft zich immers meer dan het vanouds industrieel georiënteerde Duitsland ontwikkeld tot een hoogwaardige, kennisintensieve diensteneconomie.