Wim Nusselder

"Een 'tam', kenbaar probleem vergt management, een wicked problem leiderschap en een crisissituatie bevelvoering”, aldus René Weijers (2015). Accountants zijn niet het meest geschikt om hun eigen beroepsinherente problematiek op te lossen, zo concludeerde ik in mijn vorige artikel. Accountants richten zich naar standaarden voor managementproblemen. Hanteerbaar maken van de venijnige vraagstukken rond het eigen beroep vergt een iteratief proces van ontwerpen, testen en herontwerpen. In dit artikel zeven aanbevelingen. 

Audit van het accountantsberoep als stimulerende exercitie

Mijn vorige bijdrage eindigde ik met een verwijzing naar het proefschrift Met open vizier, Auditing als stimulerende interventie van Ronald Stevens. Hij onderscheidt audits met focus op respectievelijk beheersing, prestaties, organisatieontwikkeling en connectiviteit (zie met name pagina's 52/53). In dit vervolg stel ik me op als relatieve buitenstaander, die focust op de connectiviteit van de beroepsgroep en de ontwikkeling van de beroepsorganisatie.

Accountants focussen op morele legitimering van hun beroep via het begrip controlekwaliteit: het maken van de juiste keuzes volgens standaarden en toezichthouders. Daardoor blijft er te weinig aandacht over voor pragmatische legitimiteit (voldoen aan stakeholderwensen) en cognitieve legitimiteit ("Het zit wel goed, de accountant heeft het beste met mij voor."). 

Het eerste rapport van de Monitoring Commissie Accountancy (MCA) bevat niet alleen de diagnose dat de accountancy worstelt met wicked problems. De stelling dat een belangrijk deel van de 53 maatregelen uit In het publiek belang onvoldoende bijdraagt aan door accountantskantoren zelf geconstateerde problemen wijst ook een uitweg. Logisch dat die maatregelen nog niet allemaal ‘on target’ waren; dat hoort bij iteratief zoeken naar oplossingen. 

Je kunt er over twisten in hoeverre de Veranderagenda die de Stuurgroep Publiek Belang in juni presenteerde "meer van hetzelfde" biedt (zoals Rik Blijham begin juli stelde). Zinvoller is discussie over de wenselijke breedte van oplossingsrichtingen voor de legitimiteitsproblematiek en spreiding van energie en aandacht daarover.

Belang van connectiviteit

In deel 1 somde ik zes elementen op van de sociale complexiteit van de groep van beroepen waar accountants deel van uitmaken. Accountants zijn opgeleid tot extern controleur van financiële verslaggeving. Ze werken echter in een scala aan beroepen, zowel in loondienst als zelfstandig, als eenpitters en als onderdeel van grotere organisaties die veel meer diensten verlenen. In de beroepen en functies waarin ze werken hebben ze concurrentie van anders opgeleide professionals.

De NBA, als beroepsorganisatie met individuele leden op basis van opleiding, toont geen vanzelfsprekend leiderschap. Heel begrijpelijk in een veld met zoveel bloedgroepen, met een scala aan accountantsorganisaties van big four tot éénpitters en met would-be deelberoepsorganisaties en dienstverleners aan accountantsorganisaties als Novak en SRA. Met taken die publiekrechtelijk vastgelegd zijn en niet alleen bepaald worden door wensen en belangen van leden. 

'De sociale complexiteit van de beroepengroep maakt begrijpelijk dat de NBA geen vanzelfsprekend leiderschap toont.'

Het recept van Jeff Conklin voor het hanteerbaar maken van venijnige vraagstukken die voortkomen uit sociale complexiteit is: werken aan gedeeld begrip en gedeeld commitment binnen dat hele sociale veld. In dat perspectief is de scheiding tussen NBA en VRC hoogst ongelukkig. Waarom het beroepsprofiel voor een financieel professional zoals VRC en NBA-ledengroep AiB niet inéénschuiven met het beroepsprofiel voor extern controlerende accountants? Die functie zou niet misstaan in de niet-limitatieve opsomming van mogelijke functies waarin een financieel professional werkzaam kan zijn. 

De diversiteit aan beroepen en aan vormen van zakelijke dienstverlening aan organisaties en aan de samenleving als geheel, kan van een bron van stammenstrijd omgezet worden in een brede beroepsgroep, via een tussenstap van federatievorming van beroepsgroepen. Dat vergt vooral een andere manier van kijken, een andere manier van identificatie.

Legitimiteit in wiens ogen?

De kern van het venijn van de beroepsinherente problematiek van de accountancy ligt bij de cognitieve legitimiteit. Hebben alle stakeholders er voldoende vertrouwen in dat een accountant ook voldoende rekening houdt met hun belangen? De private sector balanceert klantbelang en commercieel eigenbelang. De (semi)publieke sector balanceert tussen publiek belang en (organisatorisch en individueel) eigenbelang. Accountancy vergt zelfs een drievoudige balanceeract tussen publiek belang, klantbelangen en commercieel eigenbelang. Hoe onafhankelijk is de accountant?

'Onafhankelijkheid bestaat niet. Slechts 'tegenbinding' maakt het mogelijk om beïnvloeding als gevolg van afhankelijkheid te neutraliseren.'

Onafhankelijkheid bestaat niet. Slechts 'tegenbinding' maakt het mogelijk om beïnvloeding als gevolg van afhankelijkheid te neutraliseren. Afhankelijkheid van informatie en betaling van een bepaalde partij vereist als tegenwicht invloed door een andere partij. De uiteindelijke waarborg van onafhankelijkheid is de loyaliteit aan de hogere doelen van de beroepsgroep als geheel, het beroeps-specifieke 'publieke belang'. Waarborg daarvan is aanspreekbaarheid door beroepsgenoten én - om 'intellectuele inteelt' te voorkomen - door meekijkende buitenstaanders.

 

Meerwaarde voor wie?

Joost van Buuren bepleitte eerder extra aandacht voor pragmatische legitimiteit: voldoen aan stakeholderswensen. De vraag is: welke stakeholders? In het publiek belang kiest voor de publieke, niet-betalende stakeholders waarvan accountants afhankelijk zijn voor hun titelbescherming en voor de publiekrechtelijke organisatie van het accountantsberoep. Logisch, want dat rapport was een antwoord op een opdracht van de Tweede Kamer. Die keuze is echter niet probleemloos. 

Het accountantsberoep wordt gedefinieerd door opleiding voor en bevoegdheid tot controle van financiële verslaggeving. In Rethinking the structure of accounting and auditing (2003) constateerde Shyam Sunder dat de markt voor controleverklaringen een market for lemons is, een markt waarop de klant slecht kan bepalen of hij waar voor zijn geld krijgt. Zonder controleplicht en beperkte concurrentie betalen controleklanten niet voor afdoende controle. Daarvoor hebben zich in de praktijk drie oplossingen ontwikkeld:

• het combineren van controle en adviesdiensten,
• koppeling van externe controle aan administratie- en samensteldiensten in het mkb en
• het in business gaan van accountants en laten ‘steunen’ van externe op interne controle.

Een oplossingsrichting zou kunnen zijn om niet externe controle, maar onafhankelijk oordeel als definiërend voor het beroep te beschouwen. Onafhankelijkheid is - ook bij financiële professionals in business - te waarborgen via collegiale toetsing buiten de eigen (mede-belanghebbende) organisatie.

Ook meerwaarde voor gecontroleerden

Ook de pragmatische legitimiteit van accountancy richting gecontroleerden valt te verbeteren. Joost van Buuren pleitte in die context voor garanties in plaats van assurance.

Daarnaast is aandacht geboden voor continue auditing en standaardisering van controle in grotendeels geautomatiseerde omgevingen, voor de behoefte aan auditing op integrated reporting, voor de mogelijkheden van big data analyse etc. Hier verdient ook de OK-score vermelding, als mogelijkheid om extra assurance te bieden bij bepaalde categorieën organisaties (grote NV's en BV's). Publieke accountants kunnen bovendien meerwaarde bieden door schaalvoordelen en door (geanonimiseerde) benchmarking, zeker als ze meer samenwerken en minder concurreren. 

'Zonder controleplicht en beperkte concurrentie betalen controleklanten niet voor afdoende controle.'

In termen van de vier genoemde typen audits, met focus op respectievelijk beheersing, prestaties, organisatieontwikkeling en connectiviteit, kunnen accountants (publieke en interne) hun pragmatische meerwaarde voor organisaties verder vergroten, door hun audit methodologie te verbreden tot 'stimulerende interventie'. Controle en advies liggen daarbij op een natuurlijke manier in elkaars verlengde.

NBA: deel van het probleem, noodzakelijk voor oplossingen

De spagaten tussen publieksrecht en leden, tussen big four en éénpitters, tussen beroepseer en belangen, maken de NBA tot deel van de problematiek. De NBA behoeft zowel discretionaire bevoegdheden en discretie (niet alles wat je doet uit hoeven leggen), als transparantie met het oog op geloofwaardige vertegenwoordiging.

Centraal stellen van 'controlekwaliteit', zoals In het publiek belang deed, houdt te veel van de beroepsinherente problematiek buiten beeld. Gelukkig impliceert de Veranderagenda dat de NBA daar niet in blijft hangen.

Met name de grote accountantskantoren participeren minder in het publieke debat dan gegeven hun omvang verwacht mag worden. De NBA heeft een cruciale rol om hen daarbij te betrekken. Publieke dialoog vergt meer dan het uitbrengen van 'transparantieverslagen'.