Opinie 05 februari 2009

(Bouw)fraude: wanneer mag je van incident spreken?

Hans Blankert, voorzitter van de Regieraad Bouw, is er van overtuigd dat de vermeende bouwfraude in Limburg dankzij praten over transparantie en integriteit, gedragscodes, procedures en trainingen een incident is. "Dit is iets van vroeger. Maar ik kan natuurlijk niet voorkomen dat twee of drie kleinere aannemers die elkaar op de golfbaan tegenkomen prijsafspraken maken. Dat komt in alle sectoren voor", zegt hij in het FD van 30 januari 2009.

Bouwfraude is het gevolg van menselijk handelen dat de uitkomst is van omstandigheden. Menselijk handelen wordt gedreven door noodzaak, rechtvaardiging en mogelijkheid. De noodzaak vloeit voort uit het moeten hebben van werk, inkomen en misschien prestige.

Als de noodzaak erg groot wordt en daardoor mensen hun baan dreigen te verliezen, dan ontstaat bij velen vanzelf de rechtvaardiging. De mogelijkheid tot het maken van prijsafspraken is er altijd geweest en zal altijd bestaan.

Inderdaad, dat komt in alle sectoren voor.

En die gedragscode dan, de procedures en de trainingen, alles gericht om die centrale factor, de mens, verder op te voeden? De oorspronkelijke noodzaak die leidde tot de bouwfraude, angst voor leegloop, angst voor een lege of verlieslatende orderportefeuille, is nog in alle glorie aanwezig.

Het helpt echt niet als je in het nauw zit als er een regel is die stelt 'zoals besproken zult u integer en transparant zaken doen'. Het helpt ook niet door met straf te dreigen, omdat iemand die zich schuldig maakt aan een bepaalde integriteitinbreuk er vanuit gaat dat hij niet wordt gepakt. Kortom, de sector is in feite nog even criminogeen. Dat is niet iets van vroeger, dat is nog steeds iets van nu.

Iedereen die wil weten hoe je bouwfraude en elke andere fraudesoort zou kunnen aanpakken, zou het boek The Handbook of Fraud Deterence van Cendrowski e.a. moeten lezen. In dit boek wordt inzichtelijk gemaakt hoe de mens de centrale factor is in alle fraude.

Maar uit het boek lees ik dat de factoren die daarvoor verantwoordelijk zijn, evengoed in een positieve richting kunnen worden gebruikt. Ik noem dat positive social engineering.

Je moet niet gaan sleutelen aan de mens, je moet gaan sleutelen aan de omstandigheden die de mens in zijn handelen beïnvloeden: de echte oorzaken van het kwaad, maar ook de oorzaken van het goede, mits handig gebruikt.

De huidige gedragscodes, procedures en trainingen zijn vooral symptoom gericht en daarom zelden effectief. Zolang we over incidenten blijven praten, waar het om inherente factoren gaat, blijven we met incident- of symptoombestrijding bezig.

Beheersing van het (bouw)frauderisico vereist een rigoureuze organisatorische ingreep, waarbij de mens en vooral zijn omgeving centraal wordt gesteld in plaats van het verbieden of strafbaar stellen van een fenomeen. Pas als die maatregelen aantoonbaar en in continuïteit zijn genomen, mag worden vertrouwd op die beheersing en mag van een incident worden gesproken.

Vergelijk het met de rigoureuze aanpak van roken. Bangmakende teksten op steeds duurdere pakjes helpen niet en zijn vergelijkbaar met de gemiddelde gedragscode. Pas door de roker in veel ruimtes paria te maken en de niet-roker sociaal-cultureel - mede door voorbeeldgedrag - tot winnaar, daalt het aantal rokers.

Ook James Bond rookt niet meer, hij kan het niet meer rechtvaardigen. Dit is een goed voorbeeld van het combineren van het ontnemen van de mogelijkheid en het opvoeren van sociale druk door positieve beeldvorming over het alternatief.

In de bouw, maar ook in andere sectoren, moet elke collega er van worden doordrongen dat je een topper bent als je eerlijk onderneemt, en dat het loont om collega, baas en concurrent aan te spreken of desnoods bij een vertrouwenspersoon te melden als hij over de schreef dreigt te gaan.

De huidige bouwfraude gaat niet om een incident; fraude is elk mens eigen. Iedereen is helaas een beetje niet-integer, afhankelijk van de omstandigheden.

Het mooie is dat Hans Blankert, zoals blijkt uit het aangehaalde citaat, dat ook eigenlijk heel goed weet. Jammer dat hij dat bagatelliseert door het over kleinere aannemers te hebben. Alsof lengte er iets toe doet.