Opinie 10 april 2012

Professional skepticism is multidimensionale soep

Volgens de Nederlandse standaarden voor de accountantscontrole moet een accountant een professioneel-kritische instelling hebben tijdens de controles. Het wordt accountants regelmatig verweten, onder andere door de Autoriteit Financiële Markten (AFM), dat niet voldoende blijkt dat ze een adequate professioneel-kritische instelling hebben gehad.

Maar gaat het eigenlijk niet ook, en misschien nog wel meer, om de professioneel-kritische opstelling van de accountant? En moeten we daarbij dan niet vooral geïnteresseerd zijn in de factoren die bij accountants leiden tot het verwezenlijken van de juiste professioneel-kritische opstelling? Is dat niet verwarrend? Een verduidelijking en heroverweging van de terminologie in de standaarden lijkt op zijn plek. 

In de internationale standaarden voor de accountantscontrole wordt gesproken over professional skepticism (let op: skepticism met een k, want met een c betekent het filosofisch weer iets anders). De term vindt zijn oorsprong in de Amerikaanse standaarden, maar hoe die daarin precies terecht is gekomen is zelfs door hun eigen mensen niet te traceren. 

Dat is jammer, want hoe meer je met professional skepticism bezig bent, hoe meer je merkt dat er telkens iets anders mee wordt bedoeld. Het is een soort container. De een heeft het over het willen vergaren van meer bewijs omdat het risico op problemen verhoogd wordt ingeschat. De ander vindt dat het vooral gaat om het volharden in het verkrijgen van dat bewijs. 

Weer anderen verstaan er zelfs ethisch handelen onder. En dan is het einde van de lijst nog lang niet in zicht. Maar de meeste mensen lijken al deze genoemde aspecten van belang te vinden. Het concept wordt zo een grote multidimensionale soep. Wat kunnen we er dan nog mee? 

Professional skepticism bekt lekker maar is erg moeilijk concreet te maken. De standaarden zijn vaag. Het wordt nog ingewikkelder omdat het begrip in de Nederlandse controlestandaarden wordt vertaald met professioneel-kritische instelling. Waarschijnlijk zijn er zeer veel accountants met de juiste instelling. Het probleem zit echter meer in de professioneel-kritische opstelling? 

Ik ben geen jurist, maar ik kan me voorstellen dat er ook juridisch een wezenlijk verschil zit tussen een professioneel-kritische instelling en een professioneel-kritische opstelling. Als de accountant dan een gebrek aan zo n kritische instelling wordt verweten dekt dat in potentie niet geheel de relevante lading? De controlestandaarden helpen daar dus niet, die reppen met name over de professioneel-kritische instelling. Ter vergelijking: na het ontstaan van de problemen in de Ahold-zaak meldde Deloitte in een persbericht dat het de accountants van Deloitte niet had ontbroken aan een professioneel-kritische opstelling. 

De Amerikaanse onderzoeker Mark Nelson presenteerde in 2009 op basis van een uitgebreide literatuurstudie een model voor professional skepticism, waarin onder andere een verschil wordt gemaakt tussen de concepten skeptical judgment en skeptical action.

Beide concepten worden beïnvloed door individuele karaktertrekken (zoals mate van vertrouwen), kennis, training en ervaring van de accountant en door externe en interne prikkels. Het idee is dat de accountant zijn judgment, oordeel, pas omzet in actions als hij in zijn beoordeling een bepaalde drempel heeft bereikt. 

Het meer denken langs deze lijnen stelt ons misschien in staat om meer houvast te geven aan de terminologie die ook veelvuldig door toezichthouders wordt gebruikt. Een aanpassing van de termen in de Nederlandse standaarden lijkt op zijn plaats. Verander op zijn minst de term professioneel-kritische instelling gewoon in professional skepticism. Dat is al ingewikkeld genoeg.

Deze bijdrage is tevens verschenen in Het FD van 5 april 2012.