Valentijn Kerklaan

Momenteel ontwikkelt de (internationale) wet- en regelgeving op het gebied van corruptie zich sterk. De maatschappij verwacht van organisaties niet alleen dat ze zich conformeren aan de nieuwe kaders, maar ook dat ze zich actief inzetten voor het uitbannen van corruptie.

De accountant speelt een belangrijke rol in dit proces. Deze dient zich niet alleen bewust te zijn van zijn (formele) rol, maar tegelijkertijd actief bij te dragen aan het terugdringen van corruptie door een professioneel-kritische instelling en een goed ontwikkelde signaalfunctie. Stapje voor stapje wordt de lat hoger gelegd waar het gaat om het voorkomen van corruptie. Wereldwijd staat er al jarenlang druk op organisaties om hun beleid op dit punt te verbeteren. Ook in Nederland staat het onderwerp nadrukkelijk op de agenda, zeker na geruchtmakende zaken waarin sprake was van omvangrijke schikkingen.

Begrijpelijkerwijs is er veel media-aandacht voor dergelijke incidenten en dit draagt ook (indirect) bij aan nieuwe wet- en regelgeving. Relevante juridische kaders zijn onder meer de richtlijnen die de Oeso uitvaardigde, de Amerikaanse FCPA, de UK Bribery Act (die beide ook buiten de landsgrenzen effect kan hebben) en de Nederlandse wetgeving zoals vastgelegd in het Wetboek van Strafrecht.

'Er is sprake van steeds actievere opsporing, strengere en uitgebreidere regelgeving en zwaardere sancties.'

Een rode draad in deze ontwikkelingen is dat er sprake is van steeds actievere opsporing, strengere en uitgebreidere regelgeving en zwaardere sancties. Dit raakt zowel de organisatie als de feitelijke plegers van dergelijke delicten en de betrokken bestuurders en managers.

Het begrip corruptie omvat betalingen die verband houden met omkoping en vraagstukken rondom belangenverstrengeling. Daarbij wordt er een verschil gemaakt tussen zogeheten facilitation payments - relatief kleine betalingen die worden betaald om zaken te kunnen doen - en 'echte' omkoping.

Facilitation payments zijn in principe in Nederland strafbaar, maar er vindt (vooralsnog) geen vervolging door het Openbaar Ministerie plaats. Overigens is de perceptie vaak dat corruptie vooral een zaak is van exotische landen en andere culturen. De realiteit is dat corruptie echter ook in Nederlandse netwerken voorkomt. Organisaties dienen dan ook niet in de valkuil te stappen om te denken dat we hier in het westen per definitie 'netter' zijn in ons gedrag en dat de risico's om die reden zijn te verwaarlozen. Vraagstukken op het gebied van belangenverstrengeling komen ook hier voor, zo bewijzen tal van mediaberichten.

'De perceptie is dat corruptie vooral een zaak is van exotische landen en andere culturen. De realiteit is dat het ook in Nederlandse netwerken voorkomt.'

Verantwoordelijkheid

Hoe het ook zij, organisaties hebben een stevige verantwoordelijkheid ten aanzien van (het voorkomen van) corruptie door werknemers of derde partijen waarmee zij een relatie aangaan. Een bekend fenomeen ten aanzien van die derde partijen zijn bijvoorbeeld agenten die vaak door internationale organisaties ingeschakeld worden om lokaal de belangen te behartigen. Naast de organisaties zelf kunnen ook de betrokken bestuurders, managers of andere leidinggevenden aansprakelijk gehouden worden voor feitelijk leidinggeven, medeplegen of als gevolg van andere betrokkenheid. Dit geldt zowel voor strafrechtelijke als bestuursrechtelijke handhaving.

Het voorgaande stelt hogere eisen aan het compliancebeleid - en de handhaving daarvan - van ondernemingen. Zij staan voor de taak adequate maatregelen te nemen ter voorkoming van dergelijke gedragingen. De tijdgeest is in enkele decennia tijd duidelijk veranderd. Een jaar of vijftien geleden was het nog een onderwerp waarover afspraken konden worden gemaakt met de Belastingdienst. Inmiddels is er sprake van een zero-tolerancebeleid en liggen bedrijven onder het vergrootglas.

'Vijftien jaar geleden konden er nog afspraken worden gemaakt met de Belastingdienst. Inmiddels is er sprake van een zero-tolerancebeleid.'

Rol van de accountant

Bij dit alles komt ook de vraag op welke rol de accountant kan en moet spelen. Om die vraag te beantwoorden is het allereerst zaak om vast te stellen dat de onderneming zelf primair de verantwoordelijkheid heeft voor het beleid ter voorkoming van overtredingen van wet- en regelgeving en daarmee voor het optuigen van een compliance-systeem op het gebied van het voorkomen van corruptie. De onderneming dient te evalueren waar zij kwetsbaar is op het gebied van corruptierisico’s.

Daarbij valt te denken aan risico’s die verband houden met de geografische spreiding van de activiteiten (in landen waar de perceptie op corruptierisico’s hoger is), activiteiten in sectoren waar meer dan gemiddeld issues zijn op het gebied van corruptie, of risico’s die verband houden met de aard en omvang van transacties (bijvoorbeeld transacties die tot stand komen door tussenkomst van een agent en/of die relatief groot van omvang zijn). Deze risicoanalyse door de cliënt is de basis voor het inrichten en onderhouden van een adequaat compliance-systeem.

'Risicoanalyse door de cliënt is de basis voor het inrichten en onderhouden van een adequaat compliance-systeem.'

Signaalfunctie

Dat wil echter niet zeggen dat de accountant geen rol heeft. Na incidenten wordt vaak de vraag gesteld waarom de accountant geen signaalfunctie vervulde. Wellicht zijn de maatschappelijke verwachtingen over wat een accountant kan en mag wat overtrokken. Het is dan ook voor een deel zaak om die verwachtingen beter te managen door uitleg te geven over wat hun verantwoordelijkheid is.

Die verantwoordelijkheid ligt in eerste instantie vast in (controle)Standaard 250 op basis waarvan de accountant relevante wet- en regelgeving in beschouwing dient te nemen. Maar voor een ander deel is het ook zinnig het eigen functioneren, bijvoorbeeld op het gebied van de professioneel-kritische instelling, onder de loep te nemen en te onderzoeken waar de accountant beter kan inspelen op die maatschappelijke verwachtingen. Tegen die achtergrond zal de NBA een nieuwe handreiking uitvaardigen. De concepthandreiking is op 24 juli gepubliceerd: 'Corruptierisico’s: accountant, wat nu?'

Natuurlijk zal een accountantscontrole nooit een verzekeringspolis tegen corruptie kunnen zijn. Maar accountants kunnen vanuit hun kennis en ervaring op het gebied van risicoanalyse wel bijdragen aan het terugdringen van risico’s op het gebied van corruptie. In de reguliere jaarrekeningcontrole baseren zij zich ook op deze risicoanalyse: ze brengen risicogebieden in kaart en stellen vast of de organisatie afdoende heeft gedaan om deze risico's te managen. De inschatting van deze risico’s is bepalend voor de gegevensgerichte controlewerkzaamheden van de accountant.

'Een accountantscontrole zal nooit een verzekeringspolis tegen corruptie kunnen zijn.'

Dat is precies de rol die de accountant ook nadrukkelijk kan pakken ten aanzien van de risico's op corruptie: hij/zij kan die risico's inschatten - zich daarbij baserend op onder meer de dynamiek van de markt en de typologie van de organisatie, maar ook op mogelijke (schijn van) belangenverstrengeling in bepaalde sleutelrelaties - en het management actief uitdagen over de vraag of men voldoende doet om deze risico's te beheersen.

Daarmee levert de accountant een bijdrage aan het terugdringen van de risico's zonder op de stoel van de directie plaats te nemen. Immers, het is de verantwoordelijkheid van de accountant om die risico’s te evalueren voor mogelijke gevolgen voor de jaarrekening. Een en ander vraagt wel om een professioneel-kritische instelling. Deze professioneel-kritische instelling is ook van belang bij de (gegevensgerichte) controle van jaarrekeningposten waarin het risico van corruptie zich mogelijk kan manifesteren, zoals bijvoorbeeld betalingen aan agenten of verantwoorde uitgaven in het kader van representatie.

Onderzoek naar corruptierisico's

Zodra corruptierisico’s manifest worden en er daadwerkelijk aanwijzingen zijn voor corruptie, ontstaat er een andere situatie voor de accountant. Er moet dan onderzoek gedaan worden naar aard en omvang van de mogelijke corruptie. Dit soort onderzoeken wordt in de regel uitgevoerd door advocaten en forensisch accountants.

De controlerend accountant evalueert de uitkomsten ervan om vast te stellen of er verplichtingen moeten worden opgenomen in de jaarrekening uit hoofde van boetes of dat er onzekerheden in de jaarrekening moeten worden toegelicht. Ook zal de accountant in brede zin evalueren of de onderneming afdoende maatregelen neemt om corruptie in de toekomst te voorkomen en zal hij de integriteit van de cliënt evalueren.

'De accountant krijgt steeds meer ruimte om zich uit te spreken.'

Communicatie

Een ander domein waar de accountant meer kan doen is de communicatie over de risico's. Er is wat dat betreft een opvallende verschuiving aan de gang. De accountant krijgt steeds meer ruimte om zich uit te spreken. Dat is bijvoorbeeld te zien in de rol die hij/zij heeft in de aandeelhoudersvergadering, maar ook in de komst van nieuwe controleverklaringen voor oob's waar de accountant de ruimte heeft om bepaalde belangwekkende ontwikkelingen extern te signaleren.

De praktijk laat zien dat de accountant de ruimte om zogenoemde 'kernpunten van de controle' toe te lichten ook gebruikt. Het is zaak dat accountants niet met een grote boog om het thema corruptie heen lopen omdat de risico's lastig exact aan te wijzen of te kwantificeren zijn. Zoals Albert Einstein ooit al zei: "Not everything that can be counted counts. And not everything that counts can be counted."

'Not everything that can be counted counts. And not everything that counts can be counted.'

De accountant staat dan ook voor de uitdaging zich meer uit te spreken over wat hij/zij waarneemt en in elk geval het gesprek erover aan te gaan. Juist op dit gespecialiseerde terrein is het dan zaak om forensische professionals erbij te halen als er signalen of risico’s zijn. De inbreng van deze kennis maakt het mogelijk om een beter gefundeerd gesprek over de risico's te hebben en daarmee ook in te spelen op de verwachtingen die er zijn over de verantwoordelijkheid van de accountant op dit punt. De NBA-handreiking inzake corruptie biedt handvatten aan accountants zodat zij de hete aardappel durven aan te pakken.