Magazine 01 mei 2011

Accountant en Barmhartige Samaritaan

Waarom doen accountants niet altijd wat ze moeten doen? Dat hangt er vanaf. Door de toegenomen belangstelling voor de professioneel-kritische instelling van accountants is het belangrijk na te gaan welke factoren van invloed zijn op hun daadwerkelijke professioneel-kritische gedrag.

Dit artikel is verschenen in Accountant nr. 5, 2011

Bekijk alle artikelen uit dit nummer

» Download dit artikel in pdf

Attitude is nog geen gedrag

Laten we beginnen met een anekdote. Een door de wol geverfde accountant zit samen met zijn vrouw in de trein. De trein komt langs een weiland met grazende schapen. De vrouw zegt ‘die schapen zullen het wel koud hebben’. ‘Hoezo?’ vraagt de accountant timide. Vrouw: ‘Omdat ze helemaal zijn kaalgeschoren natuurlijk.’ Accountant betweterig: ‘Nou, dat weet je niet, want je hebt hun andere kant nog niet gezien.’

Deze grap illustreert in een notendop de kern van de gewenste professioneel-kritische instelling van de accountant: zelfs al lijkt een verklaring voor de hand te liggen, blijf nadenken, vragen stellen en alternatieven aandragen. De instelling van deze accountant in de trein lijkt dus prima. Maar waarschijnlijk zal hij zich niet onder alle omstandigheden ook zodanig gedragen.

Priesteropleiding

Psychologisch onderzoek neemt met regelmaat de zogenaamde attitude-gedrag inconsistentie onder de loep. Simpel gezegd wordt dan onderzocht waarom mensen niet daadwerkelijk doen wat ze doorgaans voelen en denken. Een mooi voorbeeld van deze attitude-gedrag inconsistentie blijkt uit het beroemde ‘Barmhartige Samaritaan’-experiment van John Darley en Daniel Batson uit 1973.

Darley en Batson onderzochten welke factoren bepalen of mensen iemand helpen die in de problemen zit. De deelnemers aan het experiment waren studenten aan een priesteropleiding. Het experiment vond in twee gebouwen plaats. In het eerste gebouw werd een vragenlijst afgenomen over religieuze persoonlijkheidskenmerken en vervolgens werden de studenten naar het andere gebouw gestuurd.

Een deel van de studenten werd verteld dat ze in het andere gebouw een lezing moesten geven over de Barmhartige Samaritaan en de overige studenten kregen te horen dat ze een verhaal moesten houden over de carrièremogelijkheden na het seminarie. Als je in de Barmhartige Samaritaan-groep zat was de verwachting dat je je eerder hulpvaardig zou opstellen.

Ook bouwden de onderzoekers tijdsdruk in. Tegen een deel van de groep werd gezegd dat ze eigenlijk al te laat waren voor de lezing in het andere gebouw, tegen een ander deel dat ze net op tijd waren, en tegen de rest dat ze nog ruim voldoende tijd hadden.

Alleen tijdsdrukeffect

Onderweg naar het tweede gebouw zat een persoon die duidelijk hulpbehoevend was. Wie o wie hielp deze man? In totaal hielp slechts veertig procent van de deelnemers. De statistische analyses gaven aan dat eigenlijk alleen tijdsdruk een duidelijk effect had op het al dan niet helpen van de persoon in nood. Mensen met meer tijd waren eerder bereid om te helpen. Noch het feit dat men een verhaal moest vertellen over de Barmhartige Samaritaan noch de mate van religieuze persoonlijkheid hadden een noemenswaardige invloed. Soms stapten de deelnemers zelfs over de behoeftige man heen! Dit lijkt een extreem onderzoeksresultaat. Toch is het een behoorlijk consistente bevinding in veel onderzoeken: in veel situaties blijken attitudes en gedragingen van mensen niet overeen te stemmen.

Positieve en negatieve prikkels

Het is goed om met deze bril ook eens te kijken naar de professioneel-kritische instelling van de accountant. Onderzoek heeft aangetoond dat er negatieve incentives bestaan, bijvoorbeeld budgetdruk, die kunnen leiden tot onvoldoende professioneel-kritisch gedrag. Je kunt dus als accountant onder normale omstandigheden prima volgens het boekje te werk willen gaan, uit deze onderzoeken blijkt dat dit onder druk niet altijd zal gebeuren. Dit lijkt dus veel op het Barmhartige Samaritaan-experiment hierboven.

Gelukkig kunnen we hier een beroemde voetballer parafraseren: ‘Elk nadeel heb z'n voordeel.’ Prikkels kunnen de accountant namelijk ook aanzetten tot méér professioneel-kritisch gedrag. Voorbeelden van deze positieve incentives zijn individuele aansprakelijkheid en de wens tot een goede reputatie. In de praktijk zal de mix van positieve en negatieve prikkels een belangrijke rol spelen in het bepalen van het gedrag van de accountant.

Plan van Aanpak

Het eerste speerpunt uit het recente Plan van Aanpak van de NBA is ‘Verbetering van de kwaliteit: professionele scepsis als grondhouding’. Een van de maatregelen om dit te bereiken is het opzetten van een ‘beroepsbreed programma gericht op gedragsverandering, met name de verbetering van professionele scepsis, inclusief verplichte permanente educatie’.

Uit het voorgaande blijkt dat het werken aan de grondhouding van accountants alleen niet genoeg is. Het NBA-programma zal ook aandacht moeten bestedenaan de positieve en negatieve incentives die een rol kunnen spelen bij het uitvoeren van een accountantscontrole. Het in het NBA-plan genoemde verbod op commerciële prikkels als beloningscriterium voor controlerend accountants kan in dit licht worden gezien. Op basis van analyse moet worden nagegaan hoe positieve prikkels kunnen worden gestimuleerd en negatieve kunnen worden ingedamd. Als de positieve prikkels de negatieve in evenwicht houden krijgt de professioneel-kritische grondhouding meer kans om te leiden tot het gewenste professioneel-kritische gedrag.

Noot
Luc Quadackers is eigenaar van Margila en als onderzoeker verbonden aan het Amsterdam Research Center in Accounting (ARCA) van de Vrije Universiteit Amsterdam.

Professioneel-kritische instelling versus opstelling

Naar aanleiding van de zaak Ahold stelde Deloitte in een persbericht van 7 maart 2006:

‘Deloitte meent dat het haar als externe accountant van Ahold niet heeft ontbroken aan een professioneel-kritische opstelling. Deloitte is ervan overtuigd dat haar werkzaamheden als externe accountant van Ahold hebben voldaan aan de daaraan te stellen wettelijke en vaktechnische eisen …’

Het is interessant om te zien dat Deloitte hier spreekt over professioneel-kritische ‘opstelling’. Dit knipoogt, wellicht onbedoeld, naar de attitude-gedrag inconsistentie: opstelling ligt dichter tegen gedrag aan dan instelling.