Opinie 30 juni 2016

Controle ter plaatse

Wat ik altijd heel erg leuk heb gevonden aan het accountantsvak was de afwisseling. Een paar weken hier, een paar weken daar. Je kwam eigenlijk zelden op kantoor. Aan één van die klanten moest ik denken, toen ik vorige week weer eens in Amsterdam Zuid was.

Het was een handelskantoor. Gevestigd in een woonhuis. De administratie zat in wat ooit wel een kinderslaapkamer zal zijn geweest, op de bovenste verdieping, onder het schuine dak. Twee heren aan twee tegenover elkaar staande zware ijzeren bureaus voor het raam. Een kleiner bureautje op de kop voor mij. Er stond ook nog een tafeltje voor de mevrouw die een paar ochtenden in de week facturen kwam boeken. Een paar kasten en een luchtverversingsapparaat, want de heren rookten de hele dag sigaren. Een goed excuus voor mij om tussen de middag erop uit te gaan en de de buurt te verkennen.

Ik deed de controle alleen (een team had onmogelijk gepast) en dat maakte dat ik voor die paar weken in het jaar helemaal werd ondergedompeld in de dagelijkse gang van zaken bij de klant. De normale routines waren niet erg enerverend, niemand hoefde zich erg druk te maken, de dag vergleed. Het was ook ouderwets formeel, met eerbied voor de directeur, rangen en standen onder het personeel, roddels. Niet persé een leuke omgeving, maar toch had het wat, zo voor even. Op een dag was de sfeer toen ik binnenkwam ineens anders: opgewonden. Er ging blijkbaar wat gebeuren.

“Ik ga dadelijk naar de bank” zei de administrateur tegen mij, alsof dat erg spannend was. “De taxi komt zo”. “Oké”, dacht ik. “Het zal wel” en ging aan mijn werk. Tot de administrateur meer dan twee uur later terugkwam. Hij had een aantal plastic tassen bij zich. “Heb je al eens zoveel geld bij elkaar gezien”? En hij begon de plastic tassen te legen. De stapels met biljetten van 1000 gulden (toen nog) werden al hoger en hoger. Voor de grap stopte hij een bundel achter mijn oor en in zijn eigen borstzakje. Nee, zoveel contant geld had ik nog nooit bij elkaar gezien. Het bleek dat de grote baas die dag er zou zijn en dat hij het geld mee zou nemen. Het kopieerapparaat stond op de begane grond en dat gaf me een goede reden om die dag heel vaak naar beneden te gaan om zo een glimp op te vangen van die grote baas en wat er verder gebeurde.

Wat er aan de hand was, laat ik hier maar even in het midden. Maar wat ik wel aan deze controle en andere controles bij de klant heb overgehouden, is het idee dat ik er moet zijn geweest, om echt te snappen wat de werkelijkheid is achter de cijfers en de mooie documenten. Moet hebben gezien en ervaren hoe het werkt. Voldoende tijd moet hebben gehad om te observeren en een beeld te vormen. Bij de AFM werkte dat voor mij precies zo. Een onderzoek ter plaatse levert heel veel context op (mits je niet wordt weggestopt in een vergadercentrum en ingestudeerde verhalen hoort van voor AFM-bezoek getrainde accountants).

Context die ik belangrijk vind om beter te kunnen begrijpen en meer afgewogen te oordelen. Is dat uiteindelijk professionele oordeelsvorming? Niet de risico-analyse, niet de keuze in welke werkzaamheden je wel en niet doet, niet de afweging of er wel of niet sprake is van een bevinding en of die ernstig is of niet. Ik denk dat je dat allemaal wel kan en moet standaardiseren. Is professionele oordeelsvorming dan juist dat wat je nodig hebt om het totaal te kunnen overzien en te wegen? Ik twijfel: hou ik zelf toch ook nog teveel vast aan het verleden en het romantische idee dat er professionals bestaan met professionele oordelen? Of is daar ook straks in de wereld van geautomatiseerde controles nog steeds behoefte aan?